Bann andstætt EES-reglum 30. júlí 2004 00:01 Undanfarið hefur mikið borið á auglýsingum frá áfengisframleiðendum og -seljendum og þykja þær margar hverjar á mjög gráu svæði. Lögreglunni í Reykjavík hafa þegar borist nokkrar kærur á þessu ári og líklegt er að ákært verði fyrir brot á áfengisauglýsingabanninu innan tíðar. Boð og bönn hafa verið óaðskiljanlegur hluti af áfengismenningu Íslendinga um áratugaskeið. Lengi vel var áfengi bannvara hérlendis og ekki eru nema fimmtán ár síðan Íslendingar fengu að kaupa sér bjór. Enn er þó kveðið á um bann við auglýsingum á áfengi. En hvaða gagn gerir slíkt bann og stenst það í raun? Hefur auglýsingabann tilætluð áhrif Álitamál er hvort bann við áfengisauglýsingum hafi í raun tilætluð áhrif. Rannsóknir sem gerðar hafa verið um áhrif slíks banns eru afar misvísandi. Friðrik Eysteinsson, formaður Samtaka auglýsenda, bendir á að rannsókn sem framkvæmd var í 17 aðildarríkjum Efnahags- og framfarastofnunar Evrópu (OECD) á árunum 1977 til 1995 hafi sýnt fram á að auglýsingabann hefði í raun frekar þau áhrif að auka neyslu og misnotkun áfengis. Samkvæmt rannsókninni var ekki um tölfræðilega marktækan mun að ræða á áfengisneyslu í þeim löndum sem bönnuðu áfengisauglýsingar og í þeim löndum þar sem slíkar auglýsingar voru heimilar. Þar sem um marktækan mun var að ræða virtist sem bannið leiddi til aukinnar neyslu. Sama var uppi á teningnum þegar kom að misnotkun áfengis, en þá var miðað við dauðsföll vegna skorpulifrar og umferðarslysa þar sem áfengi kom við sögu. Rannsóknin benti ennfremur til að efnahagslegir og menningarlegir þættir hefðu meiri áhrif á drykkjuvenjur en bann við áfengisauglýsingum. Misvísandi rannsóknir Þessar niðurstöður stangast hins vegar á við samanburðarrannsókn sem vísað er til í skýrslu Vinnuhóps Ríkislögreglustjórans um viðbrögð við áfengisauglýsingum frá 2001. Þar segir að niðurstöður samanburðarrannsókna á milli nokkurra OECD-landa á 8. áratug síðustu aldar hafi sýnt fram á minni mælanlega áfengisneyslu og lægri tíðni áfengistengdra vandamála, til dæmis bílslysa, í löndum þar sem bannað var að auglýsa áfengi. Bent er á það í skýrslunni að áfengisneysla í löndum þar sem bannað hafi verið að auglýsa sterkt áfengi hafi verið 16 prósentum minni en þar sem slíkar auglýsingar hefðu verið leyfðar. Þá segir að áfengisneysla hafi verið 11 prósentum minni í þeim löndum þar sem alfarið var bannað að auglýsa áfengi en í þeim löndum þar sem einungis var bannað að auglýsa sterkt áfengi. Friðrik hjá Samtökum auglýsenda segir að þær rannsóknir sem vísað er til í skýrslu vinnuhóps Ríkislögreglustjóra standist ekki aðferðafræðilegar kröfur, þær útiloki ekki áhrif annarra þátta. Hann bendir á að ekki hafi komið fram önnur rannsókn sem hrekji þær rannsóknir sem vísar til. "Nýleg rannsókn í Bretlandi sýnir að engin tengsl séu milli auglýsinga og áfengisneyslu, burtséð frá því við hvaða aldurshóp var miðað," segir Friðrik. Hann segir að tilgangur auglýsinga sé fyrst og fremst að sjá neytendum fyrir upplýsingum sem auðvelda þeim að taka neyslutengdar ákvarðanir, hvort kaupa eigi þetta áfengismerki eða hitt. Markmið auglýsinga væri einnig að auka verðmæti vöru með því að skapa henni jákvæða ímynd sem tryggt gæti hærra söluverð. Samkvæmt tölum frá Hagstofu Íslands hefur neysla áfengis aukist jafnt og þétt hér á landi á síðustu árum. Aðspurður um hvort auglýsingar eigi ekki sinn þátt í þessari aukningu segir Friðrik: "Það er fyrst og fremst vegna neyslubreytingu í þjóðfélaginu og hefur ekkert með áfengisauglýsingar að gera. Sú neyslubreyting var hafin áður en byrjað var auglýsa bjór með einum eða öðrum hætti hér á landi og stendur enn yfir." Stenst auglýsingabannið? Spyrja má hvort stjórnvöldum sé heimilt að leggja bann við auglýsingum á áfengi, eins og gert er í áfengislögum. Tvennt gæti staðið slíku banni í vegi. Fyrst ber að nefna tjáningarfrelsið sem tryggt er í 73. grein stjórnarskrárinnar og 10. grein mannréttindasáttmála Evrópu. Í öðru lagi kynnu skuldbindingar Íslands samkvæmt EES-samningnum að stangast á við slíkt bann. Hæstiréttur hefur tekið af öll tvímæli um að löggjafanum sé heimilt að setja skorður við tjáningarfrelsinu, eins og gert er í með bannákvæði áfengislaganna. Það gerði rétturinn í dómi frá 25. febrúar 1999 þar sem framkvæmdastjóri Ölgerðarinnar var sakfelldur fyrir að brjóta gegn banni við áfengisauglýsingum með því að auglýsa "Egils sterkan". Túlkun Hæstaréttur í þessu efni er vitaskuld gildandi réttur í landinu, enda hefur ekkert viðkomandi lagaákvæða tekið breytingum. Þá stendur eftir spurningin um hvort slíkt bann standist ákvæði EES-samningsins um frjálst flæði vöru og þjónustu. Árið 2001 gaf Evrópudómstóllinn undirrétti í Svíþjóð ráðgefandi álit í dómsmáli sem snérist um bann við auglýsingum á áfengi, en sænska bannákvæðið var sama efnis og 20. grein íslensku áfengislaganna. Niðurstaða Evrópudómstólsins var sú að reglur um frjálst flæði á vörum og þjónustu komi ekki í veg fyrir auglýsingabann nema hægt sé að ná markmiðum bannsins, sem eru heilsuverndarmarkmið, með aðferðum sem hafi minni áhrif á markaðsfrelsið. Dómstóllinn eftirlét síðan sænskum dómstólum að meta hvort meðalhófs væri gætt með þágildandi bannákvæði. Sterkt fordæmi frá Svíþjóð Í nóvember síðastiðinum féll síðan einkar athyglisverður dómur í þessu sama máli í Svíþjóð. Komst yfirréttur að þeirri niðurstöðu að áfengisbannið bryti gegn reglum um frjálst flæði vöru og þjónustu. Taldi rétturinn að hægt væri að halda áfengisneyslu niðri með aðferðum sem hefðu minni áhrif á markaðsfrelsi. Auglýsingabannið væri með öðrum orðum brot á reglunni um meðalhóf. Þessi dómur hefur auðvitað engin bein áhrif hér á landi en íslenskir dómstólar eiga eftir að taka afstöðu til gildis 20. greinar með tilliti til EES-reglna, enda hefur ekki verið byggt á þeirri málsástæðu fyrir íslenskum dómstólum. Einar Páll Tamimi, forstöðumaður Evrópuréttarstofnunar Háskólans í Reykjavík, segir að sænska málið hljóti að gefa vísbendingu um hvernig íslenskir dómstólar muni meta gildi 20. greinar áfengislaganna gagnvart ákvæðum EES-samningsins um frjálst flæði á vörum og þjónustu. "Ég er mjög hissa á því að íslenskir auglýsendur skuli ekki hafa látið reyna á EES-reglurnar með skýrari hætti. Það sem er athyglisvert við sænska dóminn er að málið gæti verið spegilmynd af íslenskum aðstæðum. Lagaumhverfið og málsatvik eru algjörlega sambærileg því sem á við hér á landi," segir Einar Páll og bætir við: "Ég ætti erfitt með að sjá íslenska dómstóla komast að einhverri annarri niðurstöðu en sænsku dómstólana." Ráðast örlög bannsins fyrir dómi? Eins og Fréttablaðið hefur áður greint frá hafa lögreglunni í Reykjavík borist all nokkrar kærur frá áramótum vegna meintra brota á banni við áfengisauglýsingum. Ekkert málanna er enn komið á það stig að ákvörðun verði tekin um ákæru en þess er þó væntanlega ekki langt að bíða. Auglýsingar á áfengi nú fyrir verslunarmannahelgina hafa vakið sérstaka athygli og hefur Hildur Björg Hafstein, verkefnisstjóri áfengis- og vímuefnavarna hjá Lýðheilsustöð, þegar lýst því yfir að nokkrar auglýsingar verði kærðar til lögreglu. Fari eitthvert málanna í dóm væri hægt að láta reyna á gildi áfengisbannsins gagnvart EES-reglunum með sama hætti og gert hefur verið í Svíþjóð. Yrði niðurstaðan á sama veg og þar, yrði bann við auglýsingum sem kveðið er á um í 20. grein áfengislaganna þýðingarlaust og Alþingi þyrfti að endurskoða viðkomandi ákvæði laganna frá grunni. Áfengissala 1970-2002 mæld í lítrum af hreinum vínanda á hvern íbúa 15 ára og eldri:Ár Lítrar 1992 4,73 1993 4,45 1994 4,61 1995 4,76 1996 4,89 1997 5,09 1998 5,56 1999 5,91 2000 6,14 2001 6,32 2002 6,53 2003 6,52 Heimild: Hagstofa Fréttir Innlent Stj.mál Viðskipti Mest lesið Fundu lík karlmanns í Reynisfjalli Innlent „Ég hefði bara sagt af mér á staðnum“ Innlent Fjórir í bílnum en enginn við stýrið Innlent Yazan afar létt að vera ekki vísað frá landi Innlent Eiginmaður íslenskrar konu lét sig hverfa rétt eftir brúðkaupið Innlent Kona á níræðisaldri sá björninn í þriggja metra fjarlægð Innlent Skerjafjarðarskáldið krefst afsökunarbeiðni – annars fer það í mál Innlent „Það er ódýrast og best og fljótlegast að kála þessum dýrum“ Innlent Frambjóðandi Trump lýsti sér sem „svörtum nasista“ á klámsíðu Erlent Íbúar Springfield klofnir í afstöðu sinni til heimsóknar Trump Erlent Fleiri fréttir Hinir grunuðu í mansalsmálinu ganga lausir Sveitarfélögin krefja ríkið svara um NPA Norðurlönd dýpka samvinnu í varnarmálum Eiginmaður íslenskrar konu lét sig hverfa rétt eftir brúðkaupið „Það er ódýrast og best og fljótlegast að kála þessum dýrum“ Bein útsending: Birting lýðheilsuvísa í Grindavík Skerjafjarðarskáldið krefst afsökunarbeiðni – annars fer það í mál Húnninn settur í frost þar til hægt verður að stoppa hann upp „Ég hefði bara sagt af mér á staðnum“ Yazan afar létt að vera ekki vísað frá landi Fjórir í bílnum en enginn við stýrið Fundu lík karlmanns í Reynisfjalli Sýknaður af ákæru um manndráp af gáleysi á Akureyri Ákærður fyrir að stinga lækni í kvöldgöngu „Kerfið er algjörlega að bregðast fólkinu“ Vinnuslys töluvert tíðari á Íslandi en í Noregi Áhyggjuefni að innri landamærin séu ekki betur tryggð Dæmi um að fólk hafi fallið frá á meðan beðið er eftir NPA-þjónustu Kona á níræðisaldri sá björninn í þriggja metra fjarlægð Brynjar vill herða upp á mannréttindahugtakinu Hvítabjörninn felldur: Forðaði sér inn og sendi skilaboð á dóttur sína Útilokar ekki að snúa sér að öðrum verkefnum Senda vopnaða menn á svæðið Tilkynnt um ísbjörn og þyrla gæslunnar ræst út Óska eftir myndefni af Krýsuvíkurvegi Rafrettukóngur og eigandi Drekans sakaðir um 740 milljóna brot Nafn mannsins sem lést í vinnuslysi í Árborg „Fatlaða fólkið verður fyrir miskanum“ Hart tekist á um netaveiði í Ölfusá Reyndist ekki faðir stúlknanna Sjá meira
Undanfarið hefur mikið borið á auglýsingum frá áfengisframleiðendum og -seljendum og þykja þær margar hverjar á mjög gráu svæði. Lögreglunni í Reykjavík hafa þegar borist nokkrar kærur á þessu ári og líklegt er að ákært verði fyrir brot á áfengisauglýsingabanninu innan tíðar. Boð og bönn hafa verið óaðskiljanlegur hluti af áfengismenningu Íslendinga um áratugaskeið. Lengi vel var áfengi bannvara hérlendis og ekki eru nema fimmtán ár síðan Íslendingar fengu að kaupa sér bjór. Enn er þó kveðið á um bann við auglýsingum á áfengi. En hvaða gagn gerir slíkt bann og stenst það í raun? Hefur auglýsingabann tilætluð áhrif Álitamál er hvort bann við áfengisauglýsingum hafi í raun tilætluð áhrif. Rannsóknir sem gerðar hafa verið um áhrif slíks banns eru afar misvísandi. Friðrik Eysteinsson, formaður Samtaka auglýsenda, bendir á að rannsókn sem framkvæmd var í 17 aðildarríkjum Efnahags- og framfarastofnunar Evrópu (OECD) á árunum 1977 til 1995 hafi sýnt fram á að auglýsingabann hefði í raun frekar þau áhrif að auka neyslu og misnotkun áfengis. Samkvæmt rannsókninni var ekki um tölfræðilega marktækan mun að ræða á áfengisneyslu í þeim löndum sem bönnuðu áfengisauglýsingar og í þeim löndum þar sem slíkar auglýsingar voru heimilar. Þar sem um marktækan mun var að ræða virtist sem bannið leiddi til aukinnar neyslu. Sama var uppi á teningnum þegar kom að misnotkun áfengis, en þá var miðað við dauðsföll vegna skorpulifrar og umferðarslysa þar sem áfengi kom við sögu. Rannsóknin benti ennfremur til að efnahagslegir og menningarlegir þættir hefðu meiri áhrif á drykkjuvenjur en bann við áfengisauglýsingum. Misvísandi rannsóknir Þessar niðurstöður stangast hins vegar á við samanburðarrannsókn sem vísað er til í skýrslu Vinnuhóps Ríkislögreglustjórans um viðbrögð við áfengisauglýsingum frá 2001. Þar segir að niðurstöður samanburðarrannsókna á milli nokkurra OECD-landa á 8. áratug síðustu aldar hafi sýnt fram á minni mælanlega áfengisneyslu og lægri tíðni áfengistengdra vandamála, til dæmis bílslysa, í löndum þar sem bannað var að auglýsa áfengi. Bent er á það í skýrslunni að áfengisneysla í löndum þar sem bannað hafi verið að auglýsa sterkt áfengi hafi verið 16 prósentum minni en þar sem slíkar auglýsingar hefðu verið leyfðar. Þá segir að áfengisneysla hafi verið 11 prósentum minni í þeim löndum þar sem alfarið var bannað að auglýsa áfengi en í þeim löndum þar sem einungis var bannað að auglýsa sterkt áfengi. Friðrik hjá Samtökum auglýsenda segir að þær rannsóknir sem vísað er til í skýrslu vinnuhóps Ríkislögreglustjóra standist ekki aðferðafræðilegar kröfur, þær útiloki ekki áhrif annarra þátta. Hann bendir á að ekki hafi komið fram önnur rannsókn sem hrekji þær rannsóknir sem vísar til. "Nýleg rannsókn í Bretlandi sýnir að engin tengsl séu milli auglýsinga og áfengisneyslu, burtséð frá því við hvaða aldurshóp var miðað," segir Friðrik. Hann segir að tilgangur auglýsinga sé fyrst og fremst að sjá neytendum fyrir upplýsingum sem auðvelda þeim að taka neyslutengdar ákvarðanir, hvort kaupa eigi þetta áfengismerki eða hitt. Markmið auglýsinga væri einnig að auka verðmæti vöru með því að skapa henni jákvæða ímynd sem tryggt gæti hærra söluverð. Samkvæmt tölum frá Hagstofu Íslands hefur neysla áfengis aukist jafnt og þétt hér á landi á síðustu árum. Aðspurður um hvort auglýsingar eigi ekki sinn þátt í þessari aukningu segir Friðrik: "Það er fyrst og fremst vegna neyslubreytingu í þjóðfélaginu og hefur ekkert með áfengisauglýsingar að gera. Sú neyslubreyting var hafin áður en byrjað var auglýsa bjór með einum eða öðrum hætti hér á landi og stendur enn yfir." Stenst auglýsingabannið? Spyrja má hvort stjórnvöldum sé heimilt að leggja bann við auglýsingum á áfengi, eins og gert er í áfengislögum. Tvennt gæti staðið slíku banni í vegi. Fyrst ber að nefna tjáningarfrelsið sem tryggt er í 73. grein stjórnarskrárinnar og 10. grein mannréttindasáttmála Evrópu. Í öðru lagi kynnu skuldbindingar Íslands samkvæmt EES-samningnum að stangast á við slíkt bann. Hæstiréttur hefur tekið af öll tvímæli um að löggjafanum sé heimilt að setja skorður við tjáningarfrelsinu, eins og gert er í með bannákvæði áfengislaganna. Það gerði rétturinn í dómi frá 25. febrúar 1999 þar sem framkvæmdastjóri Ölgerðarinnar var sakfelldur fyrir að brjóta gegn banni við áfengisauglýsingum með því að auglýsa "Egils sterkan". Túlkun Hæstaréttur í þessu efni er vitaskuld gildandi réttur í landinu, enda hefur ekkert viðkomandi lagaákvæða tekið breytingum. Þá stendur eftir spurningin um hvort slíkt bann standist ákvæði EES-samningsins um frjálst flæði vöru og þjónustu. Árið 2001 gaf Evrópudómstóllinn undirrétti í Svíþjóð ráðgefandi álit í dómsmáli sem snérist um bann við auglýsingum á áfengi, en sænska bannákvæðið var sama efnis og 20. grein íslensku áfengislaganna. Niðurstaða Evrópudómstólsins var sú að reglur um frjálst flæði á vörum og þjónustu komi ekki í veg fyrir auglýsingabann nema hægt sé að ná markmiðum bannsins, sem eru heilsuverndarmarkmið, með aðferðum sem hafi minni áhrif á markaðsfrelsið. Dómstóllinn eftirlét síðan sænskum dómstólum að meta hvort meðalhófs væri gætt með þágildandi bannákvæði. Sterkt fordæmi frá Svíþjóð Í nóvember síðastiðinum féll síðan einkar athyglisverður dómur í þessu sama máli í Svíþjóð. Komst yfirréttur að þeirri niðurstöðu að áfengisbannið bryti gegn reglum um frjálst flæði vöru og þjónustu. Taldi rétturinn að hægt væri að halda áfengisneyslu niðri með aðferðum sem hefðu minni áhrif á markaðsfrelsi. Auglýsingabannið væri með öðrum orðum brot á reglunni um meðalhóf. Þessi dómur hefur auðvitað engin bein áhrif hér á landi en íslenskir dómstólar eiga eftir að taka afstöðu til gildis 20. greinar með tilliti til EES-reglna, enda hefur ekki verið byggt á þeirri málsástæðu fyrir íslenskum dómstólum. Einar Páll Tamimi, forstöðumaður Evrópuréttarstofnunar Háskólans í Reykjavík, segir að sænska málið hljóti að gefa vísbendingu um hvernig íslenskir dómstólar muni meta gildi 20. greinar áfengislaganna gagnvart ákvæðum EES-samningsins um frjálst flæði á vörum og þjónustu. "Ég er mjög hissa á því að íslenskir auglýsendur skuli ekki hafa látið reyna á EES-reglurnar með skýrari hætti. Það sem er athyglisvert við sænska dóminn er að málið gæti verið spegilmynd af íslenskum aðstæðum. Lagaumhverfið og málsatvik eru algjörlega sambærileg því sem á við hér á landi," segir Einar Páll og bætir við: "Ég ætti erfitt með að sjá íslenska dómstóla komast að einhverri annarri niðurstöðu en sænsku dómstólana." Ráðast örlög bannsins fyrir dómi? Eins og Fréttablaðið hefur áður greint frá hafa lögreglunni í Reykjavík borist all nokkrar kærur frá áramótum vegna meintra brota á banni við áfengisauglýsingum. Ekkert málanna er enn komið á það stig að ákvörðun verði tekin um ákæru en þess er þó væntanlega ekki langt að bíða. Auglýsingar á áfengi nú fyrir verslunarmannahelgina hafa vakið sérstaka athygli og hefur Hildur Björg Hafstein, verkefnisstjóri áfengis- og vímuefnavarna hjá Lýðheilsustöð, þegar lýst því yfir að nokkrar auglýsingar verði kærðar til lögreglu. Fari eitthvert málanna í dóm væri hægt að láta reyna á gildi áfengisbannsins gagnvart EES-reglunum með sama hætti og gert hefur verið í Svíþjóð. Yrði niðurstaðan á sama veg og þar, yrði bann við auglýsingum sem kveðið er á um í 20. grein áfengislaganna þýðingarlaust og Alþingi þyrfti að endurskoða viðkomandi ákvæði laganna frá grunni. Áfengissala 1970-2002 mæld í lítrum af hreinum vínanda á hvern íbúa 15 ára og eldri:Ár Lítrar 1992 4,73 1993 4,45 1994 4,61 1995 4,76 1996 4,89 1997 5,09 1998 5,56 1999 5,91 2000 6,14 2001 6,32 2002 6,53 2003 6,52 Heimild: Hagstofa
Fréttir Innlent Stj.mál Viðskipti Mest lesið Fundu lík karlmanns í Reynisfjalli Innlent „Ég hefði bara sagt af mér á staðnum“ Innlent Fjórir í bílnum en enginn við stýrið Innlent Yazan afar létt að vera ekki vísað frá landi Innlent Eiginmaður íslenskrar konu lét sig hverfa rétt eftir brúðkaupið Innlent Kona á níræðisaldri sá björninn í þriggja metra fjarlægð Innlent Skerjafjarðarskáldið krefst afsökunarbeiðni – annars fer það í mál Innlent „Það er ódýrast og best og fljótlegast að kála þessum dýrum“ Innlent Frambjóðandi Trump lýsti sér sem „svörtum nasista“ á klámsíðu Erlent Íbúar Springfield klofnir í afstöðu sinni til heimsóknar Trump Erlent Fleiri fréttir Hinir grunuðu í mansalsmálinu ganga lausir Sveitarfélögin krefja ríkið svara um NPA Norðurlönd dýpka samvinnu í varnarmálum Eiginmaður íslenskrar konu lét sig hverfa rétt eftir brúðkaupið „Það er ódýrast og best og fljótlegast að kála þessum dýrum“ Bein útsending: Birting lýðheilsuvísa í Grindavík Skerjafjarðarskáldið krefst afsökunarbeiðni – annars fer það í mál Húnninn settur í frost þar til hægt verður að stoppa hann upp „Ég hefði bara sagt af mér á staðnum“ Yazan afar létt að vera ekki vísað frá landi Fjórir í bílnum en enginn við stýrið Fundu lík karlmanns í Reynisfjalli Sýknaður af ákæru um manndráp af gáleysi á Akureyri Ákærður fyrir að stinga lækni í kvöldgöngu „Kerfið er algjörlega að bregðast fólkinu“ Vinnuslys töluvert tíðari á Íslandi en í Noregi Áhyggjuefni að innri landamærin séu ekki betur tryggð Dæmi um að fólk hafi fallið frá á meðan beðið er eftir NPA-þjónustu Kona á níræðisaldri sá björninn í þriggja metra fjarlægð Brynjar vill herða upp á mannréttindahugtakinu Hvítabjörninn felldur: Forðaði sér inn og sendi skilaboð á dóttur sína Útilokar ekki að snúa sér að öðrum verkefnum Senda vopnaða menn á svæðið Tilkynnt um ísbjörn og þyrla gæslunnar ræst út Óska eftir myndefni af Krýsuvíkurvegi Rafrettukóngur og eigandi Drekans sakaðir um 740 milljóna brot Nafn mannsins sem lést í vinnuslysi í Árborg „Fatlaða fólkið verður fyrir miskanum“ Hart tekist á um netaveiði í Ölfusá Reyndist ekki faðir stúlknanna Sjá meira