Hverju eiga kjósendur að ráða? 17. júlí 2006 00:01 Kosningaþátttaka hefur jafnan verið mjög góð á Íslandi. Eigi að síður örlar hér á þeirri þróun sem þekkt er í Evrópu og víðar að áhugi á að greiða atkvæði í kosningum dvínar. Sveitarstjórnarkosningarnar í vor sem leið voru vísbending í þessa veru. Yfirleitt eru menn á einu máli um að virk kosningaþátttaka sé mikilvæg forsenda fyrir virku lýðræði. Á móti því verður ekki mælt. Kjósendur sem sitja heima eru sáttir við að aðrir ráði úrlsitum. Í þeirri afstöðu geta hins vegar falist skilaboð sem stjórnmálamenn þurfa að vega og meta. Kosningaskylda er af þeim sökum óæskileg. Ekki er sjálfgefið að ólík kosningakerfi ráði miklu um áhuga fólks á þátttöku í kosningum. En hvað sem því líður er í ljósi þessarar þróunar vert að virða hvort ástæða er til að auka áhrifavald kjósenda. Ennfremur er þarft að skoða með hvaða móti það má gera. Í þingræðiskerfi hafa kjósendur aðeins óbein áhrif á það hverjir sitja í ríkisstjórn með því að hún sækir umboð sitt til þingsins. Eitt af álitaefnumum í þessu samhengi hlýtur að lúta að því hvort auka má raunveruleg áhrif kjósenda um val á ríkisstjórn án þess að afnema þingræðisregluna. Ýmsar leiðir geta verið færar í því sambandi. Sums staðar er kosningakerfið þannig upp byggt að kjósendur geta með beinum hætti kosið einn flokk til valda og annan frá völdum. Það getur hins vegar verið á kostnað hlutfallslegs jöfnuðar á milli flokka. Annars staðar fela yfirlýsingar einstakra flokka fyrir kosningar í sér að kjósendur hafa í reynd val á milli tveggja fylkinga. Segja má að aðstæður hafi verið nálægt því að vera á þennan veg í borgarstjórnarkosningunum í Reykjavík á liðnu vori. Engum vafa er undirorpið að það leiðir til virkari pólitískrar ábyrgðar ef kjósendur geta með beinum hætti ráðið því hverjir sitja í ríkisstjórn. Kaupskapur þar um eftir kosningar dregur úr áhrifavaldi kjósenda og hugsanlega áhuga þeirra á kosningaþátttöku. Annað atriði sem getur haft mikið að segja í þessu viðfangi er möguleiki kjósenda til þess að velja einstaklinga. Að sönnu hafa prófkjör flokkanna komið að hluta til móts við slíkar óskir en þó með takmörkuðum hætti. Eftir því sem hugmyndafræðilegar markalínur milli flokka hafa dofnað eykst þörfin fyrir meira persónulegt val í kosningunum sjálfum en verið hefur. Einstaklingsbundin kosning leiðir einnig til aukinnar persónulegrar ábyrgðar frambjóðenda. Aukin persónuleg pólitísk ábyrgð í kosningum er í sjálfu sér eftirsóknarverð og gæti aukheldur glætt áhuga kjósenda. Ýmsir kostir eru til að ná slíkum markmiðum. Æskilegt gæti verið að kjósendur gætu skipt atkvæði sínu á milli frambjóðenda fleiri flokka. Slíkir kostir geta eðlilega staðið skoðunum og skapi einstakra kjósenda næst. Hví á þá að útiloka það? Írska kosningakerfið er til að mynda athyglisvert í þessu ljósi. Loks hlýtur skoðun á auknum áhrifum kjósenda að leiða til rýmri reglna um þjóðaratkvæðagreiðslur. Þær eru eins og margt annað í þessu samhengi vandasamt viðfangsefni. Ákveða má að tiltekin mál verði einfaldlega skylt bera undir þjóðaratkvæði. Ennfremur má opna fyrir möguleika á þjóðaratkvæði með ákveðnum skilyrðum þegar sérstaklega stendur á. Lýðræðisskipulag þarf að þróa eins og annað eftir því sem kröfur tímans breytast. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Þorsteinn Pálsson Mest lesið Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Halldór 4.10.2025 Halldór Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun
Kosningaþátttaka hefur jafnan verið mjög góð á Íslandi. Eigi að síður örlar hér á þeirri þróun sem þekkt er í Evrópu og víðar að áhugi á að greiða atkvæði í kosningum dvínar. Sveitarstjórnarkosningarnar í vor sem leið voru vísbending í þessa veru. Yfirleitt eru menn á einu máli um að virk kosningaþátttaka sé mikilvæg forsenda fyrir virku lýðræði. Á móti því verður ekki mælt. Kjósendur sem sitja heima eru sáttir við að aðrir ráði úrlsitum. Í þeirri afstöðu geta hins vegar falist skilaboð sem stjórnmálamenn þurfa að vega og meta. Kosningaskylda er af þeim sökum óæskileg. Ekki er sjálfgefið að ólík kosningakerfi ráði miklu um áhuga fólks á þátttöku í kosningum. En hvað sem því líður er í ljósi þessarar þróunar vert að virða hvort ástæða er til að auka áhrifavald kjósenda. Ennfremur er þarft að skoða með hvaða móti það má gera. Í þingræðiskerfi hafa kjósendur aðeins óbein áhrif á það hverjir sitja í ríkisstjórn með því að hún sækir umboð sitt til þingsins. Eitt af álitaefnumum í þessu samhengi hlýtur að lúta að því hvort auka má raunveruleg áhrif kjósenda um val á ríkisstjórn án þess að afnema þingræðisregluna. Ýmsar leiðir geta verið færar í því sambandi. Sums staðar er kosningakerfið þannig upp byggt að kjósendur geta með beinum hætti kosið einn flokk til valda og annan frá völdum. Það getur hins vegar verið á kostnað hlutfallslegs jöfnuðar á milli flokka. Annars staðar fela yfirlýsingar einstakra flokka fyrir kosningar í sér að kjósendur hafa í reynd val á milli tveggja fylkinga. Segja má að aðstæður hafi verið nálægt því að vera á þennan veg í borgarstjórnarkosningunum í Reykjavík á liðnu vori. Engum vafa er undirorpið að það leiðir til virkari pólitískrar ábyrgðar ef kjósendur geta með beinum hætti ráðið því hverjir sitja í ríkisstjórn. Kaupskapur þar um eftir kosningar dregur úr áhrifavaldi kjósenda og hugsanlega áhuga þeirra á kosningaþátttöku. Annað atriði sem getur haft mikið að segja í þessu viðfangi er möguleiki kjósenda til þess að velja einstaklinga. Að sönnu hafa prófkjör flokkanna komið að hluta til móts við slíkar óskir en þó með takmörkuðum hætti. Eftir því sem hugmyndafræðilegar markalínur milli flokka hafa dofnað eykst þörfin fyrir meira persónulegt val í kosningunum sjálfum en verið hefur. Einstaklingsbundin kosning leiðir einnig til aukinnar persónulegrar ábyrgðar frambjóðenda. Aukin persónuleg pólitísk ábyrgð í kosningum er í sjálfu sér eftirsóknarverð og gæti aukheldur glætt áhuga kjósenda. Ýmsir kostir eru til að ná slíkum markmiðum. Æskilegt gæti verið að kjósendur gætu skipt atkvæði sínu á milli frambjóðenda fleiri flokka. Slíkir kostir geta eðlilega staðið skoðunum og skapi einstakra kjósenda næst. Hví á þá að útiloka það? Írska kosningakerfið er til að mynda athyglisvert í þessu ljósi. Loks hlýtur skoðun á auknum áhrifum kjósenda að leiða til rýmri reglna um þjóðaratkvæðagreiðslur. Þær eru eins og margt annað í þessu samhengi vandasamt viðfangsefni. Ákveða má að tiltekin mál verði einfaldlega skylt bera undir þjóðaratkvæði. Ennfremur má opna fyrir möguleika á þjóðaratkvæði með ákveðnum skilyrðum þegar sérstaklega stendur á. Lýðræðisskipulag þarf að þróa eins og annað eftir því sem kröfur tímans breytast.
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun