Takmarkanir á frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu - nýr dómur yfirdeildar Mannréttindadómstóls Evrópu Halldóra Þorsteinsdóttir skrifar 11. apríl 2021 10:01 Þann 8. apríl sl. kvað yfirdeild Mannréttindadómstóls Evrópu upp dóm þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að það færi ekki í bága við ákvæði Mannréttindasáttmála Evrópu að skylda foreldra til að láta bólusetja börnin sín áður en þau fara í leikskóla. Þetta er fyrsti dómur dómstólsins sinnar tegundar og fordæmisgildi hans mikið þegar kemur að þeirri grundvallarspurningu við hvaða aðstæður er heimilt að takmarka frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu. Umrætt mál barst Mannréttindadómstólnum árið 2015 og vakti það töluverða athygli í Evrópu þar sem fjöldi ríkja hefur gripið til þess ráðs að skylda foreldra til bólusetningar barna sem viðbrögð við því að sífellt fleiri sniðganga bólusetningar. Engan óraði þó fyrir því að nokkrum árum síðar stæði heimurinn frammi fyrir viðlíka ógn og kórónuveirufaraldrinum og að tékkneska málið kynni að hafa mun víðtækara fordæmisgildi en talið var í upphafi. Í málinu reyndi meðal annars á það hvort sektir, sem tékkneska ríkið lagði á foreldra sem ekki sinntu bólusetningarskyldu barna, og útilokun óbólusettra barna frá leikskólaplássi af sömu ástæðum fæli í sér brot gegn 8. gr. Mannréttindasáttmálans um friðhelgi einkalífs. Dómstóllinn sló föstu að enginn vafi væri á því að bólusetningarskylda fæli í sér verulegt inngrip í sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga og réttinn til friðhelgi einkalífs. Ljóst væri hins vegar að slíkt frelsi mætti takmarka að eftirtöldum skilyrðum uppfylltum: að um takmarkanirnar væri mælt í lögum, að takmarkanirnar stefndu að lögmætu markmiði (svo sem heilsuvernd almennings) og að þær væru nauðsynlegar til þess að ná umræddu markmiði. Yfirdeildin komst að þeirri niðurstöðu með sextán atkvæðum gegn einu að skerðing umræddra réttinda væri réttlætanleg með hliðsjón af því lögmæta markmiði að vernda heilsu almennings og einkum viðkvæmustu hópanna. Í þeim efnum leit dómstóllinn m.a. til þess að þótt skyldubólusetning væri vissulega viðkvæmt mál væri hún skilvirkasta úrræðið til þess að stemma stigu við útbreiðslu sjúkdóma og tryggja hjarðónæmi. Þá yrði að meta umræddar aðgerðir út frá heildarhagsmunum samfélagsins en ekki sjónarhorni þeirra sem væru andvígir skyldunni. Loks yrði að játa tékkneska ríkinu svigrúm við mat á því hvaða leiðir væru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að var stefnt til verndar heilsu almennings. Dómar Mannréttindadómstólsins hafa almennt töluvert vægi við túlkun á sambærilegum íslenskum mannréttindareglum. Þau sjónarmið sem finna má í framangreindum dómi gætu þannig haft áhrif á hagsmunamat íslenskra dómstóla þegar kemur að því að vega og meta réttindi einstaklinga gagnvart heildarhagsmunum samfélagsins. Skilyrði sem stjórnarskráin setur inngripi í friðhelgi og frelsi fólks Í íslensku stjórnarskránni er víða kveðið á um frelsi borgaranna til athafna og friðar um persónulega hagi. Þannig er t.d. kveðið á um það í 1. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar að engan megi svipta frelsi nema samkvæmt heimild í lögum og í 4. mgr. 66. gr. er fjallað um rétt þeirra sem dvelja hér löglega að vera frjálsir ferða sinna. Þá er í 71. gr. fjallað um að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Þessu frelsi má hins vegar setja skorður ef mælt er fyrir um takmörkunina í lögum, ef takmörkunin stefnir að lögmætum markmiðum og ef hún er nauðsynleg í lýðræðissamfélagi. Leikur enginn vafi á því að almannahagsmunir tengdir lýðheilsu eru meðal þeirra atriða sem talist geta til réttlætanlegra markmiða í þessum skilningi. Í tengslum við viðbrögð stjórnvalda við kórónuveirufaraldrinum ber alloft á góma hvort og þá hvaða heimildir ríkið hefur til inngrips í stjórnarskrárvarið frelsi einstaklinga. Í þeim efnum er ljóst að allar takmarkanir verður að máta við fyrrgreind skilyrði. Þannig var það til dæmis niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í liðinni viku að skilyrðinu um að lög mæltu fyrir um takmörkun væri ekki fullnægt varðandi skyldu einstaklinga til þess að dvelja á sóttkvíarhóteli. Hér má þó geta þess að í úrskurðinum var tekið fram að stjórnvöld hefðu haft ,,brýnt tilefni til að grípa til sóttvarnaráðstafana og hafa það enn“. Er þannig ekki útilokað að niðurstaðan hefði orðið önnur ef fullnægjandi lagastoð fyrir aðgerðinni hefði verið til staðar. Af dómi Mannréttindadómstólsins í fyrrgreindu máli leiðir að langt má ganga í að takmarka frelsi einstaklinga í þágu almannahagsmuna og lýðheilsu. Segja má með nokkurri einföldun að þar gildi meginreglan um að fórna megi minni hagsmunum fyrir meiri. Grundvallaratriðið er þó alltaf að aðgerðir fullnægi þeim lágmarksskilyrðum sem mælt er fyrir um í stjórnarskrá, meðal annars eins og hún er túlkuð til samræmis við Mannréttindasáttmála Evrópu. Sé skilyrðunum mætt má síðan af dómi Mannréttindadómstólsins ráða að hann játar ríkjunum ríkt svigrúm til þess að meta hvaða leiðir eru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að er stefnt. Höfundur er héraðsdómari og lektor við lagadeild HR. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Mannréttindadómstóll Evrópu Halldóra Þorsteinsdóttir Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Þann 8. apríl sl. kvað yfirdeild Mannréttindadómstóls Evrópu upp dóm þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að það færi ekki í bága við ákvæði Mannréttindasáttmála Evrópu að skylda foreldra til að láta bólusetja börnin sín áður en þau fara í leikskóla. Þetta er fyrsti dómur dómstólsins sinnar tegundar og fordæmisgildi hans mikið þegar kemur að þeirri grundvallarspurningu við hvaða aðstæður er heimilt að takmarka frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu. Umrætt mál barst Mannréttindadómstólnum árið 2015 og vakti það töluverða athygli í Evrópu þar sem fjöldi ríkja hefur gripið til þess ráðs að skylda foreldra til bólusetningar barna sem viðbrögð við því að sífellt fleiri sniðganga bólusetningar. Engan óraði þó fyrir því að nokkrum árum síðar stæði heimurinn frammi fyrir viðlíka ógn og kórónuveirufaraldrinum og að tékkneska málið kynni að hafa mun víðtækara fordæmisgildi en talið var í upphafi. Í málinu reyndi meðal annars á það hvort sektir, sem tékkneska ríkið lagði á foreldra sem ekki sinntu bólusetningarskyldu barna, og útilokun óbólusettra barna frá leikskólaplássi af sömu ástæðum fæli í sér brot gegn 8. gr. Mannréttindasáttmálans um friðhelgi einkalífs. Dómstóllinn sló föstu að enginn vafi væri á því að bólusetningarskylda fæli í sér verulegt inngrip í sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga og réttinn til friðhelgi einkalífs. Ljóst væri hins vegar að slíkt frelsi mætti takmarka að eftirtöldum skilyrðum uppfylltum: að um takmarkanirnar væri mælt í lögum, að takmarkanirnar stefndu að lögmætu markmiði (svo sem heilsuvernd almennings) og að þær væru nauðsynlegar til þess að ná umræddu markmiði. Yfirdeildin komst að þeirri niðurstöðu með sextán atkvæðum gegn einu að skerðing umræddra réttinda væri réttlætanleg með hliðsjón af því lögmæta markmiði að vernda heilsu almennings og einkum viðkvæmustu hópanna. Í þeim efnum leit dómstóllinn m.a. til þess að þótt skyldubólusetning væri vissulega viðkvæmt mál væri hún skilvirkasta úrræðið til þess að stemma stigu við útbreiðslu sjúkdóma og tryggja hjarðónæmi. Þá yrði að meta umræddar aðgerðir út frá heildarhagsmunum samfélagsins en ekki sjónarhorni þeirra sem væru andvígir skyldunni. Loks yrði að játa tékkneska ríkinu svigrúm við mat á því hvaða leiðir væru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að var stefnt til verndar heilsu almennings. Dómar Mannréttindadómstólsins hafa almennt töluvert vægi við túlkun á sambærilegum íslenskum mannréttindareglum. Þau sjónarmið sem finna má í framangreindum dómi gætu þannig haft áhrif á hagsmunamat íslenskra dómstóla þegar kemur að því að vega og meta réttindi einstaklinga gagnvart heildarhagsmunum samfélagsins. Skilyrði sem stjórnarskráin setur inngripi í friðhelgi og frelsi fólks Í íslensku stjórnarskránni er víða kveðið á um frelsi borgaranna til athafna og friðar um persónulega hagi. Þannig er t.d. kveðið á um það í 1. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar að engan megi svipta frelsi nema samkvæmt heimild í lögum og í 4. mgr. 66. gr. er fjallað um rétt þeirra sem dvelja hér löglega að vera frjálsir ferða sinna. Þá er í 71. gr. fjallað um að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Þessu frelsi má hins vegar setja skorður ef mælt er fyrir um takmörkunina í lögum, ef takmörkunin stefnir að lögmætum markmiðum og ef hún er nauðsynleg í lýðræðissamfélagi. Leikur enginn vafi á því að almannahagsmunir tengdir lýðheilsu eru meðal þeirra atriða sem talist geta til réttlætanlegra markmiða í þessum skilningi. Í tengslum við viðbrögð stjórnvalda við kórónuveirufaraldrinum ber alloft á góma hvort og þá hvaða heimildir ríkið hefur til inngrips í stjórnarskrárvarið frelsi einstaklinga. Í þeim efnum er ljóst að allar takmarkanir verður að máta við fyrrgreind skilyrði. Þannig var það til dæmis niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í liðinni viku að skilyrðinu um að lög mæltu fyrir um takmörkun væri ekki fullnægt varðandi skyldu einstaklinga til þess að dvelja á sóttkvíarhóteli. Hér má þó geta þess að í úrskurðinum var tekið fram að stjórnvöld hefðu haft ,,brýnt tilefni til að grípa til sóttvarnaráðstafana og hafa það enn“. Er þannig ekki útilokað að niðurstaðan hefði orðið önnur ef fullnægjandi lagastoð fyrir aðgerðinni hefði verið til staðar. Af dómi Mannréttindadómstólsins í fyrrgreindu máli leiðir að langt má ganga í að takmarka frelsi einstaklinga í þágu almannahagsmuna og lýðheilsu. Segja má með nokkurri einföldun að þar gildi meginreglan um að fórna megi minni hagsmunum fyrir meiri. Grundvallaratriðið er þó alltaf að aðgerðir fullnægi þeim lágmarksskilyrðum sem mælt er fyrir um í stjórnarskrá, meðal annars eins og hún er túlkuð til samræmis við Mannréttindasáttmála Evrópu. Sé skilyrðunum mætt má síðan af dómi Mannréttindadómstólsins ráða að hann játar ríkjunum ríkt svigrúm til þess að meta hvaða leiðir eru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að er stefnt. Höfundur er héraðsdómari og lektor við lagadeild HR.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun