Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar 12. mars 2025 19:31 Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Bandaríkin Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Ákalli um samræmingu í eftirliti svarað Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Sjá meira
Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar