Þegar fíllinn byltir sér.... Gunnar Pálsson skrifar 12. mars 2025 19:31 Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Bandaríkin Mest lesið Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson Skoðun Skoðun Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Skoðun Allt leikur í umburðarlyndi – eða hvað? Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson skrifar Skoðun Alþjóðadagur krabbameinsrannsókna – eitthvað sem mig varðar? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Sjá meira
Eftir umsnúninginn í Úkraínu og aðrar vendingar, hafa margir í Evrópu áhyggjur af því að Bandaríkin hverfi nú frá hefðbundinni stefnu sinni í utanríkismálum, en ef það gerist, kunni samskipti álfanna að bíða skaða. Þessi ótti er ekki tilefnislaus, en engu að síður ýktur, sé stefna Bandaríkjanna sett í sögulegt samhengi. Áhersla nýs Bandaríkjaforseta á að stöðva stríðið í Úkraínu á sér nokkrar skýringar. Kjósendur eru ekki jafn áhugasamir um að halda því áfram og áður. Margvísleg forgangsverkefni bíða úrlausnar innanlands. Gengið hefur á vopnabirgðir og það takmarkað svigrúmi Bandaríkjanna til að beita sér að fullu á öðrum átakasvæðum. Meginástæðunni er þó sjaldan lýst berum orðum: eftir þriggja ára barning gegn rússneska innrásarliðinu, gera bandarísk stjórnvöld sér ekki lengur vonir um að vinna stríðið. Þessi blákalda niðurstaða forysturíkis hins vestræna heims hefur skiljanlega valdið fjaðrafoki. Á hinn bóginn ætti ekki að koma á óvart að Bandaríkin vendi sínu kvæði í kross í stríðsátökum, en fyrir því eru a.m.k. þrjú fordæmi á síðustu þremur aldarfjórðungum: Árið 1952 var Dwight Eisenhower kjörinn forseti, að hluta til út á loforð um að binda endi á þátttöku Bandaríkjanna í Kóreustríðinu. Í beinum viðræðum Bandaríkjanna við Norður-Kóreu og Kína, sem forseti Suður-Kóreu, Syngman Rhee, hafði lýst sig mótfallinn og hvorki bandamenn né Sameinuðu þjóðirnar tóku þátt í, náðust samningar um vopnahlé sem fólu það í sér að Bandaríkin gáfu eftir margar af kröfum andstæðinganna sem þau höfðu áður hafnað. Árið 1972 tilkynnti Richard Nixon forseti að hann myndi fallast á vopnahlé í Víetnam og kalla þaðan bandarískt herlið. Áður höfðu Bandaríkin sniðgengið forseta Suður-Víetnam, Nguyen Van Thieu, sem hafnað hafði friðarviðræðum, og rætt beint við stjórnvöld í Norður-Víetnam. Líkt og gerst hafði í Kóreu, voru Bandaríkin látin gjalda viðskilnaðar síns, en andstæðingarnir höfðu sameinað Suður-Víetnam landi sínu að fullu árið 1976. Árið 2018 gekk Trump-stjórnin fyrri til beinna viðræðna við Talíbana í Katar um endalok stríðsins í Afganistan. Afgönsk stjórnvöld, undir forystu forsetans, Ashrafs Ghanis, fengu ekki að taka þátt í þessum viðræðum, enda var forsetinn þeim andsnúinn. Í samningunum sem fylgdu í kjölfarið þurftu Bandaríkin að slá af mörgum stærstu kröfum sínum og höfðu Talíbanar náð öllu Afganistan á vald sitt árið 2021. Stefnubreyting Bandaríkjanna í Úkraínu er því síður en svo án hliðstæðu. Í öllum þremur tilvikum áttu samstarfsríki undir forystu Bandaríkjanna sér sameiginlegan óvin. Í Kóreu og Víetnam var framrás kommúnista talin ógna heimsfriði. Yrðu þeir ekki stöðvaðir á heimaslóðum, myndu dómínókubbarnir falla einn af öðrum. Í Afganistan var litið svo á að uppræta yrði hryðjuverkaöflin og koma þannig í veg fyrir að þau létu til skarar skríða í vestrænum ríkjum. Þrátt fyrir fyrri samstöðu, voru mótbárur skjólstæðinga, hvað þá samstarfsþjóða, Bandaríkjunum lítil fyrirstaða, þegar í óefni var komið og þau kusu að losa sig út úr átökunum. Í engu tilvikanna báru þó samskipti Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra merkjanlegt tjón af sinnaskiptum bandarískra stjórnvalda. Sá munur er augljóslega á Úkraínu og tilgreindum ríkjum að hún er óumdeilanlega hluti af Evrópu. Ólíkt því sem við átti í Kóreu, Víetnam og Afganistan, telja Bandaríkin sig ekki hafa átt beina aðild að átökunum í Úkraínu. Ýmis líkindi eru engu að síður með Úkraínu og tilvikunum þremur. Í Úkraínu hefur þeim rökum einnig verið beitt að þar þurfi að stöðva andstæðinginn svo hann ógni ekki öðrum Evrópuríkjum, frelsi þeirra og sjálfstæði. Þegar nú liggur fyrir að Bandaríkin telja sig ekki munu lengur hafa árangur sem erfiði af hernaðarlegum stuðningi sínum við Úkraínu, er forsetanum, í þessu tilviki Volodymyr Zelinskyy, sömuleiðis gert að lúta vilja Bandaríkjanna, en samstarfsríkjum úthlutað aukahlutverkum. Í ljósi sögunnar verður að telja ólíklegt að togstreita Bandaríkjanna og samstarfsríkja þeirra vegna ástandsins í Úkraínu muni þegar frá líður torvelda samskiptin. Takist friðarsamningar á milli Bandaríkjanna og Rússlands, eiga Evrópuríkin engan annan kost en að leggjast á sveif með Bandaríkjunum. Haldi þeir samningar, er ennfremur vandséð að aðsteðjandi hætta af Rússum verði slík í augum Evrópubúa að þeir veðsetji efnahagslega framtíð sína í þágu hernaðaruppbyggingar gegn þeim. Áform Evrópusambandsins um endurvígvæðingu álfunnar gætu því með tímanum fjarað út í sandinn. Stundum er haft á orði að þeir sem ekki læri af sögunni séu dæmdir til að endurtaka hana. Umsnúningur í Úkraínustríðinu breytir engu um það að bandaríska heimsveldið muni eftirleiðis sem hingað til fyrst og fremst hafa eigið þjóðaröryggi að leiðarljósi. Þótt hagsmunir þess og samstarfsríkja fari sem betur fer í mörgum tilvikum saman, er ekki við því að búast að þeir samlagist að öllu leyti. Af þessari ástæðu ættu samstarfsríki jafnan að varast að sýna heimsveldinu afdráttarlausa auðtryggð. Að eiga samstarf við Bandaríkin er að þessu leyti eins og að deila fleti með fíl. Hann kann að vera legunaut sínum hollviljugur. En bylti hann sér á aðra hlið er ekki gott að liggja of nærri. Höfundur er fyrrverandi sendiherra Íslands, m.a. hjá NATO, Sameinuðu þjóðunum, ESB og CSCE.
Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun
Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar
Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun
Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun