Þjóðin sem selur sjálfri sér: Vangaveltur um sölu Íslandsbanka Guðjón Heiðar Pálsson skrifar 17. maí 2025 13:32 Umræðan um sölu ríkiseigna á Íslandi er á nýjan leik í brennidepli. Í kjölfar sölu á hlut ríkisins í Íslandsbanka hefur þegar verið farið að kalla eftir sölu á annarri stóreign ríkisins, Landsbankanum. Þessi þróun sýnir að spurningarnar sem vakna við sölu sameiginlegra eigna eru ekki nýjar en áður hafa raddir kallað á sölu Landsvirkjunar og Isavia. Hér eru velt upp nokkrum grundvallarspurningum um slíkar ákvarðanir. Ríkið ákvað að selja alla sína hluti í Íslandsbanka og er bankinn þar með ekki lengur í opinberri eigu. Útboðið var á markaði þar sem borgarar og fagfjárfestar gátu tekið þátt en gagnrýni hefur beinst að ójöfnu aðgengi og upplýsingagjöf. Margar spurningar vakna – ekki aðeins um fjárhagslegan ávinning eða framkvæmd útboðsins, heldur einnig um dýpri merkingu: Hvað þýðir sala ríkiseignar sem áður var sameign? Og hvað segir slík ákvörðun um samband ríkis og borgara? Hver á ríkið – og í hvaða tilgangi? Hugtakið „ríkiseign“ gefur til kynna að eigandinn sé ríkið sjálft en í lýðræðisríki eins og Íslandi er ríkið fulltrúi þjóðarinnar. Lög og stjórnarskrá gera ráð fyrir forræði ríkisins yfir sameign þjóðarinnar en það á að fara með hana sem umsjónaraðili, ekki einkaaðili. Ríkið er þannig tæki í þágu heildarinnar. Samt sem áður er það ekki þjóðin sjálf sem tekur beinar ákvarðanir, heldur kjörnir fulltrúar og embættismenn. Þar með getur skapast fjarlægð milli borgaranna og þeirra ákvarðana sem teknar eru. Eignarhald ríkisins á fyrirtækjum og auðlindum er ekki hefðbundið eignarhald heldur trúnaðarsamband: ríkisvaldið fer með sameiginleg verðmæti fyrir hönd allra. Þegar slík eign er seld breytist sambandið: Eign sem var til staðar í nafni heildarinnar verður hluti af markaði og tekur á sig nýja merkingu. Er rétt að umbreyta sameign í hlutafé á markaði? Hefur ríkið – með tímabundið umboð frá borgurunum – rétt til slíkra ákvarðana og með hvaða rökum? Þetta eru ekki einfaldar spurningar og svara sér ekki sjálfar. En það er mikilvægt að öllum spurningum sé svarað. Þjóðin selur þjóðinni? Í umræðum um sölu ríkiseigna heyrum við stundum setningar eins og að „þjóðin selji þjóðinni“. Það hljómar vel en á það við? Í raun eru það aðeins sumir sem taka þátt – þeir sem hafa fjármagn og þekkingu. Margir aðrir eru áhorfendur. Þeir voru þó hluti af þeirri heild sem átti eignina áður. Þegar breyting á eignarhaldi á sér stað án þess að jafnt aðgengi sé tryggt, skapast ójafnvægi. Þetta er ekki endilega gagnrýni heldur spurningar um forsendur og framkvæmd slíkra breytinga. Þurfum við skýrari skýringar á tilgangi slíkra ákvarðana? Getum við eflt traust og skilning á eignarhaldsbreytingum? Hvert fór eign þeirra sem ekki keyptu í bankanum? Ábyrgð, rökhugsun og sanngirni Stjórnvöld bera ábyrgð á meðferð sameigna enda sú ábyrgð bæði praktísk og siðferðileg. Borgarinn spyr eðlilega: Var undirbúningur nægur? Hverjar voru forsendurnar? Voru markmið skýr? Var kynningin næg? Skila breytingarnar ávinningi fyrir samfélagið í heild? Auk lagalegs umboðs þarf einnig samfélagslegt leyfi – siðferðilega og samfélagslega samþykkt sem þjóðin veitir aðilum sem fara með sameign hennar og það á ekki síður við um ríkisvald en einkaaðila. Þrátt fyrir formlegar heimildir – eins og samþykkt Alþingis eða löglegt útboð – getur skortur á trausti og þátttöku grafið undan réttmæti slíkra ákvarðana. Þegar eigendaskipti snerta djúp samfélagsgildi er rétt að spyrja: Fannst borgurunum þeir eiga raunverulegan hlut að máli? Var traust og trú á ferlið til staðar? Hugmyndir heimspekinga minna á að sanngirni felur í sér jafnræði í bráð og tryggingu fyrir ákvörðunum teknar með hagsmuni allra að leiðarljósi – sérstaklega þeirra sem standa veikar að vígi. Sú hugsun á fullt erindi inn í okkar tíma. Traust er mikilvægast í slíku ferli. Lýðræði er ekki bara atkvæðagreiðsla heldur viðvarandi samtal stjórnvalda og borgara. Þegar ákvörðun snertir samfélagið djúpt – eins og bankasala – skipta skýringar og nálgun öllu máli. Við eignarhaldsbreytingu breytist ekki aðeins eigandinn heldur einnig samhengi, merking og upplifun. Lokaorð - mörk meirihlutavalds Að lokum snýst málið um meira en hagkvæmni. Það snýst um traust fólks á varðveislu og fyrirhyggju fyrir ráðstöfun sameiginlegra verðmæta. Sala ríkiseigna sem margir telja „tilheyra öllum“ þarf að standast bæði siðferðilegt og skynsemispróf. Siðferðilega prófið spyr: Er þetta sanngjarnt gagnvart þjóðinni? Skynsemisprófið spyr: Er þetta skynsamlegt til lengri tíma fyrir samfélagið? Í tilfelli Íslandsbanka verða svörin að hluta huglæg. Sumir telja að ríkið eigi ekki að reka banka og því sé eðlilegt að einkaaðilar taki við – jafnvel þótt ríkið sé í raun að selja þjóðinni banka sem hún bjargaði á sínum tíma. Aðrir benda á að þjóðareign á mikilvægum innviðum tryggi betri yfirsýn, auki öryggi, lýðræðislega stjórn og sanngjarnari skiptingu ágóða. Báðir hóparnir geta fært rök fyrir sínu máli. Gagnrýnin hugsun og opin umræða eru lykilatriði. Í slíku andrúmslofti geta borgarar tekið afstöðu. Í krafti gagnrýninnar umræðu og lýðræðislegrar þátttöku tryggjum við frekar sanngjarna, skynsama og virðingarverða meðferð sameiginlegra þjóðareigna. Þurfum við ekki einnig að spyrja hvort pólitísk skoðun – eða einfaldur meirihluti á Alþingi – sé réttmæt undirstaða fyrir sölu sameiginlegra eigna eins og Íslandsbanka? Nú þegar er kallað eftir sölu á Landsbankanum. Hefur hver flokkur nægjan stuðning? Dugir einfaldur meirihluti til mikilvægra ákvarðana? Það sem virðist einfalt út frá hagkvæmni getur haft áhrif á tilfinningu fólks fyrir eignarhaldi, sanngirni, þátttöku í samfélaginu og tilurð lýðveldisins eins og það var hugsað. Þessar spurningar um eignarhald, sanngirni og lýðræðislega þátttöku munu án efa einnig verða áleitnar varðandi mögulega sölu annarra ríkiseigna sem gegna lykilhlutverki í samfélaginu – eins og Landsvirkjunar og Isavia. Það er á ábyrgð okkar allra að tryggja að ákvarðanir um sameiginlegar eignir séu teknar af yfirvegun og með hagsmuni þjóðarinnar að leiðarljósi. Höfundur er stefnulegur ráðgjafi í samanburði og aðgreiningu á markaði, meðstofnandi og landsstjóri Cohn & Wolfe PR Comm á Íslandi og meðstofnandi og stjórnarformaður EssenceMediacom á Íslandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Salan á Íslandsbanka Mest lesið Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir Skoðun Ef eitthvað væri að marka Bjarna Gunnar Smári Egilsson Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Á að hita upp allan Faxaflóann? Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Á tímamótum: Sameinuðu þjóðirnar í 80 ár Vala Karen Viðarsdóttir,Védís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Borgar sig að vanmeta menntun? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hækkar gjöld á háskólanema Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Farsæld barna í fyrirrúmi Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir skrifar Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir skrifar Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson skrifar Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi skrifar Sjá meira
Umræðan um sölu ríkiseigna á Íslandi er á nýjan leik í brennidepli. Í kjölfar sölu á hlut ríkisins í Íslandsbanka hefur þegar verið farið að kalla eftir sölu á annarri stóreign ríkisins, Landsbankanum. Þessi þróun sýnir að spurningarnar sem vakna við sölu sameiginlegra eigna eru ekki nýjar en áður hafa raddir kallað á sölu Landsvirkjunar og Isavia. Hér eru velt upp nokkrum grundvallarspurningum um slíkar ákvarðanir. Ríkið ákvað að selja alla sína hluti í Íslandsbanka og er bankinn þar með ekki lengur í opinberri eigu. Útboðið var á markaði þar sem borgarar og fagfjárfestar gátu tekið þátt en gagnrýni hefur beinst að ójöfnu aðgengi og upplýsingagjöf. Margar spurningar vakna – ekki aðeins um fjárhagslegan ávinning eða framkvæmd útboðsins, heldur einnig um dýpri merkingu: Hvað þýðir sala ríkiseignar sem áður var sameign? Og hvað segir slík ákvörðun um samband ríkis og borgara? Hver á ríkið – og í hvaða tilgangi? Hugtakið „ríkiseign“ gefur til kynna að eigandinn sé ríkið sjálft en í lýðræðisríki eins og Íslandi er ríkið fulltrúi þjóðarinnar. Lög og stjórnarskrá gera ráð fyrir forræði ríkisins yfir sameign þjóðarinnar en það á að fara með hana sem umsjónaraðili, ekki einkaaðili. Ríkið er þannig tæki í þágu heildarinnar. Samt sem áður er það ekki þjóðin sjálf sem tekur beinar ákvarðanir, heldur kjörnir fulltrúar og embættismenn. Þar með getur skapast fjarlægð milli borgaranna og þeirra ákvarðana sem teknar eru. Eignarhald ríkisins á fyrirtækjum og auðlindum er ekki hefðbundið eignarhald heldur trúnaðarsamband: ríkisvaldið fer með sameiginleg verðmæti fyrir hönd allra. Þegar slík eign er seld breytist sambandið: Eign sem var til staðar í nafni heildarinnar verður hluti af markaði og tekur á sig nýja merkingu. Er rétt að umbreyta sameign í hlutafé á markaði? Hefur ríkið – með tímabundið umboð frá borgurunum – rétt til slíkra ákvarðana og með hvaða rökum? Þetta eru ekki einfaldar spurningar og svara sér ekki sjálfar. En það er mikilvægt að öllum spurningum sé svarað. Þjóðin selur þjóðinni? Í umræðum um sölu ríkiseigna heyrum við stundum setningar eins og að „þjóðin selji þjóðinni“. Það hljómar vel en á það við? Í raun eru það aðeins sumir sem taka þátt – þeir sem hafa fjármagn og þekkingu. Margir aðrir eru áhorfendur. Þeir voru þó hluti af þeirri heild sem átti eignina áður. Þegar breyting á eignarhaldi á sér stað án þess að jafnt aðgengi sé tryggt, skapast ójafnvægi. Þetta er ekki endilega gagnrýni heldur spurningar um forsendur og framkvæmd slíkra breytinga. Þurfum við skýrari skýringar á tilgangi slíkra ákvarðana? Getum við eflt traust og skilning á eignarhaldsbreytingum? Hvert fór eign þeirra sem ekki keyptu í bankanum? Ábyrgð, rökhugsun og sanngirni Stjórnvöld bera ábyrgð á meðferð sameigna enda sú ábyrgð bæði praktísk og siðferðileg. Borgarinn spyr eðlilega: Var undirbúningur nægur? Hverjar voru forsendurnar? Voru markmið skýr? Var kynningin næg? Skila breytingarnar ávinningi fyrir samfélagið í heild? Auk lagalegs umboðs þarf einnig samfélagslegt leyfi – siðferðilega og samfélagslega samþykkt sem þjóðin veitir aðilum sem fara með sameign hennar og það á ekki síður við um ríkisvald en einkaaðila. Þrátt fyrir formlegar heimildir – eins og samþykkt Alþingis eða löglegt útboð – getur skortur á trausti og þátttöku grafið undan réttmæti slíkra ákvarðana. Þegar eigendaskipti snerta djúp samfélagsgildi er rétt að spyrja: Fannst borgurunum þeir eiga raunverulegan hlut að máli? Var traust og trú á ferlið til staðar? Hugmyndir heimspekinga minna á að sanngirni felur í sér jafnræði í bráð og tryggingu fyrir ákvörðunum teknar með hagsmuni allra að leiðarljósi – sérstaklega þeirra sem standa veikar að vígi. Sú hugsun á fullt erindi inn í okkar tíma. Traust er mikilvægast í slíku ferli. Lýðræði er ekki bara atkvæðagreiðsla heldur viðvarandi samtal stjórnvalda og borgara. Þegar ákvörðun snertir samfélagið djúpt – eins og bankasala – skipta skýringar og nálgun öllu máli. Við eignarhaldsbreytingu breytist ekki aðeins eigandinn heldur einnig samhengi, merking og upplifun. Lokaorð - mörk meirihlutavalds Að lokum snýst málið um meira en hagkvæmni. Það snýst um traust fólks á varðveislu og fyrirhyggju fyrir ráðstöfun sameiginlegra verðmæta. Sala ríkiseigna sem margir telja „tilheyra öllum“ þarf að standast bæði siðferðilegt og skynsemispróf. Siðferðilega prófið spyr: Er þetta sanngjarnt gagnvart þjóðinni? Skynsemisprófið spyr: Er þetta skynsamlegt til lengri tíma fyrir samfélagið? Í tilfelli Íslandsbanka verða svörin að hluta huglæg. Sumir telja að ríkið eigi ekki að reka banka og því sé eðlilegt að einkaaðilar taki við – jafnvel þótt ríkið sé í raun að selja þjóðinni banka sem hún bjargaði á sínum tíma. Aðrir benda á að þjóðareign á mikilvægum innviðum tryggi betri yfirsýn, auki öryggi, lýðræðislega stjórn og sanngjarnari skiptingu ágóða. Báðir hóparnir geta fært rök fyrir sínu máli. Gagnrýnin hugsun og opin umræða eru lykilatriði. Í slíku andrúmslofti geta borgarar tekið afstöðu. Í krafti gagnrýninnar umræðu og lýðræðislegrar þátttöku tryggjum við frekar sanngjarna, skynsama og virðingarverða meðferð sameiginlegra þjóðareigna. Þurfum við ekki einnig að spyrja hvort pólitísk skoðun – eða einfaldur meirihluti á Alþingi – sé réttmæt undirstaða fyrir sölu sameiginlegra eigna eins og Íslandsbanka? Nú þegar er kallað eftir sölu á Landsbankanum. Hefur hver flokkur nægjan stuðning? Dugir einfaldur meirihluti til mikilvægra ákvarðana? Það sem virðist einfalt út frá hagkvæmni getur haft áhrif á tilfinningu fólks fyrir eignarhaldi, sanngirni, þátttöku í samfélaginu og tilurð lýðveldisins eins og það var hugsað. Þessar spurningar um eignarhald, sanngirni og lýðræðislega þátttöku munu án efa einnig verða áleitnar varðandi mögulega sölu annarra ríkiseigna sem gegna lykilhlutverki í samfélaginu – eins og Landsvirkjunar og Isavia. Það er á ábyrgð okkar allra að tryggja að ákvarðanir um sameiginlegar eignir séu teknar af yfirvegun og með hagsmuni þjóðarinnar að leiðarljósi. Höfundur er stefnulegur ráðgjafi í samanburði og aðgreiningu á markaði, meðstofnandi og landsstjóri Cohn & Wolfe PR Comm á Íslandi og meðstofnandi og stjórnarformaður EssenceMediacom á Íslandi
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun
Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar
Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun