Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar 3. september 2025 14:32 Um þessar mundir stendur yfir Gulur september sem er mánuður vitundarvakningar um geðrænar áskoranir og sjálfsvígsforvarnir. Markmið vitundarvakningar um geðræn málefni er að benda á að vandi og sársauki fólks er oft ekki sýnilegur og á við fleiri í okkar samfélagi en við höldum. Aukin umræða um þessi málefni er hjálpleg með því að minnka fordóma, auka tengingu og tilfinningu fyrir samfélagi. Margt hefur verið gert á undanförnum árum til þess að auka þekkingu almennings á málaflokknum og auðvelda fólki að sækja sér stuðning á erfiðum tímum. Notendur geðheilbrigðisþjónustu hafa lengi talað fyrir því að fá einstaklingsmiðaða og óþvingaða þjónustu sem miðar að því að bæta lífsgæði frekar en að útrýma einkennamynd. Er þetta sömuleiðis kjarninn í batamiðaðri hugmyndafræði (e. recovery oriented services), sem er ákveðið andsvar við því sem kallast hefur læknisfræðilega nálgunin (e. biomedical model), sem segir geðrænan vanda kominn til vegna líffræðilegra þátta og að meðferð ætti að leggja áherslu á lyfjagjöf. Baráttuhópar notenda hafa kallað eftir þessari stefnubreytingu allt frá tímum Judi Chamberlin (1944-2010), sem nýtti slagorðin ,,ekkert um okkur án okkar” til að leggja áherslu á þörfina fyrir samráð við notendur þegar kemur að mótun þjónustunnar sem þeir þiggja. Annar kjarni í batamiðaðri hugmyndafræði er viðurkenning á virði lifaðrar og lifandi reynslu (e. lived and living experience) sem þýðir að reynsla einstaklinga af sínu eigin lífi eigi að vera metin til jafns við fagþekkingu starfsfólksins sem fengin er frá menntastofnunum. Batamiðuð hugmyndafræði leggur því meiri áherslu á einstaklinginn og hans lífsgæði á meðan læknisfræðilega módelið lítur til einkenna og lyfjagjafar fyrst. Starfsmenn með lifaða reynslu af geðsjúkdómum og bataferli Í Geðþjónustu Landspítala vinna margir starfsmenn sem hafa reynslu af andlegum veikindum, bataferli og öllu sem því tengist. Hluti þessara starfsmanna bera starfsheitið jafningi (e. peer supporter) og er tilgangur þeirra að deila eigin reynslu, tengjast notendum þjónustunnar og vinna í þeirra þágu sem málsvarar til þess að minnka félagslega jaðarsetningu þeirra sem nýta sér eða þurfa á geðheilbrigðisþjónustu að halda. Sjálf var ég fyrsti jafninginn sem var ráðinn til starfa á Landspítala árið 2021 og fékk ég mína fyrstu sjálfsvígshugsun þegar ég var 11 ára. Sjálfsvígshugsanir eru algengari en flest okkar eru tilbúin að viðurkenna. Erfitt getur verið fyrir einstakling að viðurkenna fyrir sér og sínum nánustu að slíkar hugsanir sæki mann heim. Síðast fékk ég sjálfsvígshugsun fyrir nokkrum vikum og má segja að ég hef lært að lifa með þeim vitandi að þær munu líklega fylgja mér ævilangt. Því er mér sannur heiður að fá að leggja Gulum September lið með því að benda á það mikilvæga starf sem fyrrum og núverandi notendur geðheilbrigðisþjónustu vinna hér á spítalanum. Notendastarfsmaður er hver sá starfsmaður sem sjálfur hefur reynslu af því að nýta sér þjónustuna þar sem hann starfar. Fyrst var fjallað um notendastarfsmenn árið 1793, þegar forstjóri geðheilbrigðisstofnunarinnar í París skrifaði í bréfi að hann kysi fyrrum notendur í störf vegna þess að þeir væru mýkri í samskiptum við notendurna og voru ólíklegri til þess að beita þá ofbeldi og nauðung. Skilgreiningin er víð og getur átt við starfsmenn óháð starfsheiti. Árið 2006 var ráðinn notendafulltrúi í geðþjónustu Landspítala, en starf hans var það fyrsta þar sem var gerð krafa um notendareynslu. Jafningjar eru svo önnur tegund notendastarfsmanns með sína eigin starfslýsingu. Sú var skrifuð af jafningjunum, síðar yfirfarin af stjórnendum og segir þar að markmið starfsins sé „Að mynda tengsl við notendur þjónustunnar sem byggja á trausti, samkennd og virðingu“. Ábyrgð jafningja í starfi felst í því að valdefla notendur, að deila eigin sögu, að taka þátt í störfum og virkni notenda, að styðja teymið eða deildina í að vinna samkvæmt batamiðaðri hugmyndafræði, að þróa jafningjastarfið og að þekkja starfsemi geðþjónustu. Upphaf jafningjastuðnings á Landspítala Jafningjastuðningur eins og hann er veittur á geðdeildum Landspítala í dag á uppruna sinn árið 2020 þegar vinnuhópur var myndaður þar sem tveir fulltrúar Landspítala áttu sæti auk tveggja frá Geðhjálp og tveggja frá Hugarafli. Ég var svo ráðin sem jafningi síðla árs 2021 og fékk sem fyrsta verkefni að kynna mér rannsóknir og fræði á bakvið jafningjastuðning. Þetta þýðir að notendur fengu að hafa áhrif á fyrirkomulag starfsins strax frá upphafi og er þetta traust til notenda mjög sjaldgæft þegar litið er til innleiðingar starfsins á heimsvísu. Haustið 2022 hóf Landspítali samstarf við félagasamtökin Traustan kjarna, sem buðu mér með til Noregs á námskeið hjá Intentional Peer Support. Þetta námskeið er kjarninn í vinnunni sem jafningjar vinna enn þann dag í dag. Áherslur námskeiðsins eru sjálfsmynd tengt veikindum, áfallamiðuð nálgun, tengslamyndun, samkennd og aktívismi. Frá árinu 2022 hafa 8 jafningjar til viðbótar verið ráðnir og til stendur að ráða einn til viðbótar nú á næstunni. Í dag eru 7 jafningjar starfandi á 6 mismunandi einingum. Sjálf er ég teymisstjóri jafningja, sem hefur styðjandi og leiðbeinandi hlutverk gagnvart öðrum jafningjum, auk þess að sinna fræðslu og vitundarvakningu um starfið bæði innan sem utan stofnunarinnar. Jafningjar vinna hlutastörf og eru þau á bilinu 20% - 45%. Störf jafningja í Geðþjónustu Í framkvæmd eru störf jafningja á Landspítala mjög fjölbreytt og breytileg eftir áhuga og starfsgetu jafningjans, skipulagi og umhverfi deildarinnar og þjónustuþega á þeirri einingu sem jafningi vinnur á. Á deildum þar sem fólk er í bráðum geðrænum vanda og hefur styttri innlagnartíma er jafningi mikið í alrými deildar og veitir einstaklingsstuðning til fólks sem er í sumum tilfellum mjög einangrað eða hefur hafnað samskiptum við aðra starfsmenn. Þar eins og á öðrum deildum þar sem skipulögð virkni fer fram hefur jafningi líka það hlutverk að fylgja notendum í virkni eða aðra dagskrárliði og taka þátt með notendum eins og hæfni og áhugi hans leyfir. Á deildum þar sem innlagnartími er lengri beitir jafningi sér meira til þess að byggja upp sambönd við einstaklinga og finna út með þeim hvað hægt er að gera saman. Þar sem einungis er samfélags- eða göngudeildarþjónusta fer jafningi heim til fólks eins og vinur þeirra myndi gera, eða býður upp á opna samtalstíma á göngudeild. Alls staðar þar sem jafningjar vinna koma þeir þó að einhverju leyti að teymisfundum eða öðrum fundum þar sem málefni notenda eru rædd, og gefa sína sýn á hin ýmsu atriði sem mætti athuga á nýjan leik eða gera betur. Allir jafningjar ráða sínum eigin vinnutíma til þess að gera þeim kleift að haga sinni vinnu eins og þeim best hentar. Þó eru jafningjar hvattir til þess að hafa reglulega viðveru þannig að notendur sem og starfsfólk viti hvenær von er á þeim. Öllum sem nýta geðþjónustu á Landspítala stendur til boða að tala við jafningja. Við sem höfum unnið sem jafningjar og þau sem vinna við það í dag gerum það til að aðrir þurfi ekki að upplifa sig eins eina og við höfum upplifað okkur. Því er átak eins og Gulur september vonartíra í svartnættinu. Hvert er hægt að leita? Þeim sem glíma við sjálfsvígshugsanir er bent á Píeta símann s. 552-2218, Upplýsingasíma heilsugæslunnar s. 1700, netspjallið heilsuvera.is, Hjálparsíma Rauða krossins s.1717 og netspjallið 1717.is. Þeim sem misst hafa ástvin í sjálfsvígi er bent á stuðning í Sorgarmiðstöð s. 551-4141, Upplýsingamiðstöð heilsugæslunnar s. 1700, netspjallið heilsuvera.is, og á Píeta símann s. 552-2218. Höfundur er teymisstjóri jafningja og félagsráðgjafi í Geðhvarfateymi Landspítala. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Mest lesið Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Styrkjum stöðu leigjenda Kristján Þórður Snæbjarnarson Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun Skoðun Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Styrkjum stöðu leigjenda Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Skoðun Austurland – þrælanýlenda Íslands Björn Ármann Ólafsson skrifar Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna er alvöru mál Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun 1984 og Hunger Games á sama sviðinu Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi aukinnar verndunar hafsvæða og leiðrétting Hrönn Egilsdóttir skrifar Sjá meira
Um þessar mundir stendur yfir Gulur september sem er mánuður vitundarvakningar um geðrænar áskoranir og sjálfsvígsforvarnir. Markmið vitundarvakningar um geðræn málefni er að benda á að vandi og sársauki fólks er oft ekki sýnilegur og á við fleiri í okkar samfélagi en við höldum. Aukin umræða um þessi málefni er hjálpleg með því að minnka fordóma, auka tengingu og tilfinningu fyrir samfélagi. Margt hefur verið gert á undanförnum árum til þess að auka þekkingu almennings á málaflokknum og auðvelda fólki að sækja sér stuðning á erfiðum tímum. Notendur geðheilbrigðisþjónustu hafa lengi talað fyrir því að fá einstaklingsmiðaða og óþvingaða þjónustu sem miðar að því að bæta lífsgæði frekar en að útrýma einkennamynd. Er þetta sömuleiðis kjarninn í batamiðaðri hugmyndafræði (e. recovery oriented services), sem er ákveðið andsvar við því sem kallast hefur læknisfræðilega nálgunin (e. biomedical model), sem segir geðrænan vanda kominn til vegna líffræðilegra þátta og að meðferð ætti að leggja áherslu á lyfjagjöf. Baráttuhópar notenda hafa kallað eftir þessari stefnubreytingu allt frá tímum Judi Chamberlin (1944-2010), sem nýtti slagorðin ,,ekkert um okkur án okkar” til að leggja áherslu á þörfina fyrir samráð við notendur þegar kemur að mótun þjónustunnar sem þeir þiggja. Annar kjarni í batamiðaðri hugmyndafræði er viðurkenning á virði lifaðrar og lifandi reynslu (e. lived and living experience) sem þýðir að reynsla einstaklinga af sínu eigin lífi eigi að vera metin til jafns við fagþekkingu starfsfólksins sem fengin er frá menntastofnunum. Batamiðuð hugmyndafræði leggur því meiri áherslu á einstaklinginn og hans lífsgæði á meðan læknisfræðilega módelið lítur til einkenna og lyfjagjafar fyrst. Starfsmenn með lifaða reynslu af geðsjúkdómum og bataferli Í Geðþjónustu Landspítala vinna margir starfsmenn sem hafa reynslu af andlegum veikindum, bataferli og öllu sem því tengist. Hluti þessara starfsmanna bera starfsheitið jafningi (e. peer supporter) og er tilgangur þeirra að deila eigin reynslu, tengjast notendum þjónustunnar og vinna í þeirra þágu sem málsvarar til þess að minnka félagslega jaðarsetningu þeirra sem nýta sér eða þurfa á geðheilbrigðisþjónustu að halda. Sjálf var ég fyrsti jafninginn sem var ráðinn til starfa á Landspítala árið 2021 og fékk ég mína fyrstu sjálfsvígshugsun þegar ég var 11 ára. Sjálfsvígshugsanir eru algengari en flest okkar eru tilbúin að viðurkenna. Erfitt getur verið fyrir einstakling að viðurkenna fyrir sér og sínum nánustu að slíkar hugsanir sæki mann heim. Síðast fékk ég sjálfsvígshugsun fyrir nokkrum vikum og má segja að ég hef lært að lifa með þeim vitandi að þær munu líklega fylgja mér ævilangt. Því er mér sannur heiður að fá að leggja Gulum September lið með því að benda á það mikilvæga starf sem fyrrum og núverandi notendur geðheilbrigðisþjónustu vinna hér á spítalanum. Notendastarfsmaður er hver sá starfsmaður sem sjálfur hefur reynslu af því að nýta sér þjónustuna þar sem hann starfar. Fyrst var fjallað um notendastarfsmenn árið 1793, þegar forstjóri geðheilbrigðisstofnunarinnar í París skrifaði í bréfi að hann kysi fyrrum notendur í störf vegna þess að þeir væru mýkri í samskiptum við notendurna og voru ólíklegri til þess að beita þá ofbeldi og nauðung. Skilgreiningin er víð og getur átt við starfsmenn óháð starfsheiti. Árið 2006 var ráðinn notendafulltrúi í geðþjónustu Landspítala, en starf hans var það fyrsta þar sem var gerð krafa um notendareynslu. Jafningjar eru svo önnur tegund notendastarfsmanns með sína eigin starfslýsingu. Sú var skrifuð af jafningjunum, síðar yfirfarin af stjórnendum og segir þar að markmið starfsins sé „Að mynda tengsl við notendur þjónustunnar sem byggja á trausti, samkennd og virðingu“. Ábyrgð jafningja í starfi felst í því að valdefla notendur, að deila eigin sögu, að taka þátt í störfum og virkni notenda, að styðja teymið eða deildina í að vinna samkvæmt batamiðaðri hugmyndafræði, að þróa jafningjastarfið og að þekkja starfsemi geðþjónustu. Upphaf jafningjastuðnings á Landspítala Jafningjastuðningur eins og hann er veittur á geðdeildum Landspítala í dag á uppruna sinn árið 2020 þegar vinnuhópur var myndaður þar sem tveir fulltrúar Landspítala áttu sæti auk tveggja frá Geðhjálp og tveggja frá Hugarafli. Ég var svo ráðin sem jafningi síðla árs 2021 og fékk sem fyrsta verkefni að kynna mér rannsóknir og fræði á bakvið jafningjastuðning. Þetta þýðir að notendur fengu að hafa áhrif á fyrirkomulag starfsins strax frá upphafi og er þetta traust til notenda mjög sjaldgæft þegar litið er til innleiðingar starfsins á heimsvísu. Haustið 2022 hóf Landspítali samstarf við félagasamtökin Traustan kjarna, sem buðu mér með til Noregs á námskeið hjá Intentional Peer Support. Þetta námskeið er kjarninn í vinnunni sem jafningjar vinna enn þann dag í dag. Áherslur námskeiðsins eru sjálfsmynd tengt veikindum, áfallamiðuð nálgun, tengslamyndun, samkennd og aktívismi. Frá árinu 2022 hafa 8 jafningjar til viðbótar verið ráðnir og til stendur að ráða einn til viðbótar nú á næstunni. Í dag eru 7 jafningjar starfandi á 6 mismunandi einingum. Sjálf er ég teymisstjóri jafningja, sem hefur styðjandi og leiðbeinandi hlutverk gagnvart öðrum jafningjum, auk þess að sinna fræðslu og vitundarvakningu um starfið bæði innan sem utan stofnunarinnar. Jafningjar vinna hlutastörf og eru þau á bilinu 20% - 45%. Störf jafningja í Geðþjónustu Í framkvæmd eru störf jafningja á Landspítala mjög fjölbreytt og breytileg eftir áhuga og starfsgetu jafningjans, skipulagi og umhverfi deildarinnar og þjónustuþega á þeirri einingu sem jafningi vinnur á. Á deildum þar sem fólk er í bráðum geðrænum vanda og hefur styttri innlagnartíma er jafningi mikið í alrými deildar og veitir einstaklingsstuðning til fólks sem er í sumum tilfellum mjög einangrað eða hefur hafnað samskiptum við aðra starfsmenn. Þar eins og á öðrum deildum þar sem skipulögð virkni fer fram hefur jafningi líka það hlutverk að fylgja notendum í virkni eða aðra dagskrárliði og taka þátt með notendum eins og hæfni og áhugi hans leyfir. Á deildum þar sem innlagnartími er lengri beitir jafningi sér meira til þess að byggja upp sambönd við einstaklinga og finna út með þeim hvað hægt er að gera saman. Þar sem einungis er samfélags- eða göngudeildarþjónusta fer jafningi heim til fólks eins og vinur þeirra myndi gera, eða býður upp á opna samtalstíma á göngudeild. Alls staðar þar sem jafningjar vinna koma þeir þó að einhverju leyti að teymisfundum eða öðrum fundum þar sem málefni notenda eru rædd, og gefa sína sýn á hin ýmsu atriði sem mætti athuga á nýjan leik eða gera betur. Allir jafningjar ráða sínum eigin vinnutíma til þess að gera þeim kleift að haga sinni vinnu eins og þeim best hentar. Þó eru jafningjar hvattir til þess að hafa reglulega viðveru þannig að notendur sem og starfsfólk viti hvenær von er á þeim. Öllum sem nýta geðþjónustu á Landspítala stendur til boða að tala við jafningja. Við sem höfum unnið sem jafningjar og þau sem vinna við það í dag gerum það til að aðrir þurfi ekki að upplifa sig eins eina og við höfum upplifað okkur. Því er átak eins og Gulur september vonartíra í svartnættinu. Hvert er hægt að leita? Þeim sem glíma við sjálfsvígshugsanir er bent á Píeta símann s. 552-2218, Upplýsingasíma heilsugæslunnar s. 1700, netspjallið heilsuvera.is, Hjálparsíma Rauða krossins s.1717 og netspjallið 1717.is. Þeim sem misst hafa ástvin í sjálfsvígi er bent á stuðning í Sorgarmiðstöð s. 551-4141, Upplýsingamiðstöð heilsugæslunnar s. 1700, netspjallið heilsuvera.is, og á Píeta símann s. 552-2218. Höfundur er teymisstjóri jafningja og félagsráðgjafi í Geðhvarfateymi Landspítala.
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun
Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar
Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar
Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun