Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson skrifar 10. september 2025 15:32 Dagurinn í dag, 10. september er helgaður sjálfsvígsforvörnum. Í dag klæðist fólk gulu í nafni vitundarvakningar líkt og gert hefur verið árlega undanfarin ár. Vitundarvakning ein og sér nægir þó ekki ef þeim orðum fylgja ekki skýrar aðgerðir af hálfu stjórnvalda. Hvergi hefur verið sýnt fram á að gulir sokkar eða hálsklútar einir og sér bjargi mannslífum. Sjálfsvíg á Íslandi eru jafnalgeng eða algengari en í flestum þeim löndum sem við berum okkur saman við. Tíðni sjálfsvíga á Íslandi er 12,3 á hverja 100.000 íbúa á árunum 1999-2023. Þannig látast um 40-50 manns á ári í sjálfsvígi á Íslandi. Beinn kostnaður samfélagsins við hvert sjálfsvíg og afleiðingar þess nemur tugum milljóna vegna veikinda, vinnutaps, álags á heilbrigðis- og félagsþjónustu og fleiri þátta. Álagið á fjölskyldur þeirra sem látast í sjálfsvígi verður ekki metið til fjár. Þrátt fyrir að þessar staðreyndir hafi verið þekktar um langt skeið og þrátt fyrir að vitað sé að með greiðu aðgengi að viðeigandi sálfræðimeðferð megi draga úr sjúkdómsbyrði vegna andlegra veikinda og fækka sjálfsvígum, sitjum við enn upp með það að vitundarvakning og fræðsla virðast vera helsta svar stjórnvalda við vandanum. Íslenskt heilbrigðiskerfi einkennist enn af biðlistum og er á engan hátt í stakk búið til að mæta brýnni og raunverulegri þörf fyrir sálfræðimeðferð. Hér verður líka að halda því til haga að sjálfsvígsforvanir geta ekki snúist einungis um fræðslu eða almenn lágþröskuldaúrræði heldur fyrst og fremst um greiðan aðgang að réttum greiningum og í kjölfarið að sérhæfðri, traustri og gagnreyndri sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Heilbrigðiskerfið er ekki eitthvað eitt fyrirbæri heldur stórt og flókið kerfi sem sett er saman úr mörgum smærri kerfum og einstökum einingum. Jafnan er talað um að heilbrigðiskerfið skiptist í þrjár línur. Heilsugæslan er fyrsta lína heilbrigðiskerfisins. Hugmyndin er sú að þar sé fyrsti viðkomustaður fólks í leit að heilbrigðisþjónustu. Heilsugæslan er í dag engan vegin í stakk búin til að sinna því hlutverki, stöður sálfræðinga eru of fáar, aðgengi að þjónustu þeirra of erfitt vegna þess að fólk þarf fyrst að hitta heimilislækni til að fá tilvísun og biðlistar eftir þjónustu of langir. Því gerist það endurtekið að fólk fær ekki þjónustu á réttum tíma. Önnur lína heilbrigðiskerfisins er borin uppi af þjónustu sjálfstætt starfandi heilbrigðisstétta auk ýmis konar göngudeildaþjónustu, þar með talin eru geðheilsuteymi heilsugæslunnar. Uppbygging geðheilsuteyma hefur ekki verið markviss og þar, eins og annars staðar, er flöskuhálsinn í þjónustunni bið eftir sálfræðimeðferð. Því þarf að fjölga stöðum sálfræðinga í geðheilsuteymum.Þjónusta sjálfstætt starfandi sérgreinalækna, sjúkraþjálfara, talmeinafræðinga og fleiri fagstétta er niðurgreidd með samningum við Sjúkratryggingar Íslands. Um þjónustu þessara stétta eru í gildi tvíhliða samstarfssamningar Sjúkratrygginga og viðeigandi fagfélaga. Þegar kemur að sálfræðimeðferð hafa Sjúkratryggingar Íslands gefið út einhliða rammasamning um þjónustu sálfræðinga án samráðs við Sálfræðingafélag Íslands. Rammasamningurinn er mjög gallaður og þess eðlis að aðeins um 30 sálfræðingar hafa séð sér fært að veita þjónustu samkvæmt honum. Á þetta hefur verið bent á fundum fulltrúa Sálfræðingafélagsins með Sjúkratryggingum. Þrátt fyrir það hafa Sjúkratryggingar ekki brugðist við ábendingum um augljósa galla á samningnum auk þess að hafa ekki sinnt kalli okkar um viðræður um samstarfssamning. Þriðja lína heilbrigðiskerfisins er sjúkrahúsþjónustan. Legudeildir geðdeilda og göngudeildir sem veita langtímaþjónustu eru hluti sjúkrahúsþjónustunnar. Einnig þar eru vandmál vegna biðlista eftir sálfræðiþjónustu. Geðdeildir sjúkrahúsa eru vettvangur fyrir sérhæfða langtímameðferð. Þar er einnig skortur á sálfræðingum og bið eftir sálfræðimeðferð of löng. Í opinberri stefnumótun á Íslandi um forvarnir gegn sjálfvígum hefur verið mjög rík áhersla á almenn úrræði. Þessu til áréttingar má benda á að í 34 blaðsíðna riti um aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum á Íslandi 2025-2030 kemur orðið sálfræðimeðferð aldrei fyrir. Ekki einu sinni, á 34 blaðsíðum. Fólk í leit að sálfræðiþjónustu á að hafa val. Það á að geta leitað til opinbera hluta heilbrigðiskerfisins og fengið þar þjónustu án þess að þurfa að bíða mánuðum eða jafnvel árum saman. Það á líka að geta leitað sambærilegrar þjónustu hjá sjálfstætt starfandi heilbrigðisstarfsfólki án þess að af því skapist aukakostnaður upp á hundruð þúsunda. Það er óásættanlegt að Sjúkratryggingar Íslands hafi ekki kallað Sálfræðingafélag Íslands, sem er fagfélag íslenskra sálfræðinga til samtals um samstarfssamning til að veita almenningi góða niðurgreidda sálfræðimeðferð. Að sama skapi veldur það þungum vonbrigðum að sjá að í nýútgefnu fjárlagafrumvarpi er ekki gert ráð fyrir fjárframlögum til að efla niðurgreiðslur og aðgengi að sálfræðimeðferð. Þetta er helsti flöskuhálsinn sem stendur í vegi fyrir að fólk fái þá meðferð sem það þarfnast. Á meðan þetta ástand varir heldur ójöfnuður áfram að vaxa - þau sem hafa efni á að greiða úr eigin vasa fá meðferð, en aðrir neyðast til að bíða, gefast upp eða leita sér engrar hjálpar. Vitundarvakningar og fræðsluátök skipta máli til að koma málum á dagskrá. Greitt aðgengi að lágþrepameðferðum er líka mjög mikilvægt. Það breytir engu um það að það þarf að stórbæta aðgengi þeirra sem glíma við þungan og langvarandi geðrænan vanda að sálfræðimeðferð. Að einblína á almennar lausnir án þess að tryggja aðgengi að sérhæfðri meðferð er í raun ábyrgðarleysi. Sjálfsvígsforvarnir byggja á raunverulegum aðgerðum – ekki bara orðum. Raunverulegar forvarnir krefjast fjárfestingar í sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Aðgengi að sálfræðimeðferð er ekki munaður heldur lífsnauðsyn, og það er bæði siðferðileg og samfélagsleg skylda okkar að tryggja það. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Pétur Maack Þorsteinsson Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Sjá meira
Dagurinn í dag, 10. september er helgaður sjálfsvígsforvörnum. Í dag klæðist fólk gulu í nafni vitundarvakningar líkt og gert hefur verið árlega undanfarin ár. Vitundarvakning ein og sér nægir þó ekki ef þeim orðum fylgja ekki skýrar aðgerðir af hálfu stjórnvalda. Hvergi hefur verið sýnt fram á að gulir sokkar eða hálsklútar einir og sér bjargi mannslífum. Sjálfsvíg á Íslandi eru jafnalgeng eða algengari en í flestum þeim löndum sem við berum okkur saman við. Tíðni sjálfsvíga á Íslandi er 12,3 á hverja 100.000 íbúa á árunum 1999-2023. Þannig látast um 40-50 manns á ári í sjálfsvígi á Íslandi. Beinn kostnaður samfélagsins við hvert sjálfsvíg og afleiðingar þess nemur tugum milljóna vegna veikinda, vinnutaps, álags á heilbrigðis- og félagsþjónustu og fleiri þátta. Álagið á fjölskyldur þeirra sem látast í sjálfsvígi verður ekki metið til fjár. Þrátt fyrir að þessar staðreyndir hafi verið þekktar um langt skeið og þrátt fyrir að vitað sé að með greiðu aðgengi að viðeigandi sálfræðimeðferð megi draga úr sjúkdómsbyrði vegna andlegra veikinda og fækka sjálfsvígum, sitjum við enn upp með það að vitundarvakning og fræðsla virðast vera helsta svar stjórnvalda við vandanum. Íslenskt heilbrigðiskerfi einkennist enn af biðlistum og er á engan hátt í stakk búið til að mæta brýnni og raunverulegri þörf fyrir sálfræðimeðferð. Hér verður líka að halda því til haga að sjálfsvígsforvanir geta ekki snúist einungis um fræðslu eða almenn lágþröskuldaúrræði heldur fyrst og fremst um greiðan aðgang að réttum greiningum og í kjölfarið að sérhæfðri, traustri og gagnreyndri sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Heilbrigðiskerfið er ekki eitthvað eitt fyrirbæri heldur stórt og flókið kerfi sem sett er saman úr mörgum smærri kerfum og einstökum einingum. Jafnan er talað um að heilbrigðiskerfið skiptist í þrjár línur. Heilsugæslan er fyrsta lína heilbrigðiskerfisins. Hugmyndin er sú að þar sé fyrsti viðkomustaður fólks í leit að heilbrigðisþjónustu. Heilsugæslan er í dag engan vegin í stakk búin til að sinna því hlutverki, stöður sálfræðinga eru of fáar, aðgengi að þjónustu þeirra of erfitt vegna þess að fólk þarf fyrst að hitta heimilislækni til að fá tilvísun og biðlistar eftir þjónustu of langir. Því gerist það endurtekið að fólk fær ekki þjónustu á réttum tíma. Önnur lína heilbrigðiskerfisins er borin uppi af þjónustu sjálfstætt starfandi heilbrigðisstétta auk ýmis konar göngudeildaþjónustu, þar með talin eru geðheilsuteymi heilsugæslunnar. Uppbygging geðheilsuteyma hefur ekki verið markviss og þar, eins og annars staðar, er flöskuhálsinn í þjónustunni bið eftir sálfræðimeðferð. Því þarf að fjölga stöðum sálfræðinga í geðheilsuteymum.Þjónusta sjálfstætt starfandi sérgreinalækna, sjúkraþjálfara, talmeinafræðinga og fleiri fagstétta er niðurgreidd með samningum við Sjúkratryggingar Íslands. Um þjónustu þessara stétta eru í gildi tvíhliða samstarfssamningar Sjúkratrygginga og viðeigandi fagfélaga. Þegar kemur að sálfræðimeðferð hafa Sjúkratryggingar Íslands gefið út einhliða rammasamning um þjónustu sálfræðinga án samráðs við Sálfræðingafélag Íslands. Rammasamningurinn er mjög gallaður og þess eðlis að aðeins um 30 sálfræðingar hafa séð sér fært að veita þjónustu samkvæmt honum. Á þetta hefur verið bent á fundum fulltrúa Sálfræðingafélagsins með Sjúkratryggingum. Þrátt fyrir það hafa Sjúkratryggingar ekki brugðist við ábendingum um augljósa galla á samningnum auk þess að hafa ekki sinnt kalli okkar um viðræður um samstarfssamning. Þriðja lína heilbrigðiskerfisins er sjúkrahúsþjónustan. Legudeildir geðdeilda og göngudeildir sem veita langtímaþjónustu eru hluti sjúkrahúsþjónustunnar. Einnig þar eru vandmál vegna biðlista eftir sálfræðiþjónustu. Geðdeildir sjúkrahúsa eru vettvangur fyrir sérhæfða langtímameðferð. Þar er einnig skortur á sálfræðingum og bið eftir sálfræðimeðferð of löng. Í opinberri stefnumótun á Íslandi um forvarnir gegn sjálfvígum hefur verið mjög rík áhersla á almenn úrræði. Þessu til áréttingar má benda á að í 34 blaðsíðna riti um aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum á Íslandi 2025-2030 kemur orðið sálfræðimeðferð aldrei fyrir. Ekki einu sinni, á 34 blaðsíðum. Fólk í leit að sálfræðiþjónustu á að hafa val. Það á að geta leitað til opinbera hluta heilbrigðiskerfisins og fengið þar þjónustu án þess að þurfa að bíða mánuðum eða jafnvel árum saman. Það á líka að geta leitað sambærilegrar þjónustu hjá sjálfstætt starfandi heilbrigðisstarfsfólki án þess að af því skapist aukakostnaður upp á hundruð þúsunda. Það er óásættanlegt að Sjúkratryggingar Íslands hafi ekki kallað Sálfræðingafélag Íslands, sem er fagfélag íslenskra sálfræðinga til samtals um samstarfssamning til að veita almenningi góða niðurgreidda sálfræðimeðferð. Að sama skapi veldur það þungum vonbrigðum að sjá að í nýútgefnu fjárlagafrumvarpi er ekki gert ráð fyrir fjárframlögum til að efla niðurgreiðslur og aðgengi að sálfræðimeðferð. Þetta er helsti flöskuhálsinn sem stendur í vegi fyrir að fólk fái þá meðferð sem það þarfnast. Á meðan þetta ástand varir heldur ójöfnuður áfram að vaxa - þau sem hafa efni á að greiða úr eigin vasa fá meðferð, en aðrir neyðast til að bíða, gefast upp eða leita sér engrar hjálpar. Vitundarvakningar og fræðsluátök skipta máli til að koma málum á dagskrá. Greitt aðgengi að lágþrepameðferðum er líka mjög mikilvægt. Það breytir engu um það að það þarf að stórbæta aðgengi þeirra sem glíma við þungan og langvarandi geðrænan vanda að sálfræðimeðferð. Að einblína á almennar lausnir án þess að tryggja aðgengi að sérhæfðri meðferð er í raun ábyrgðarleysi. Sjálfsvígsforvarnir byggja á raunverulegum aðgerðum – ekki bara orðum. Raunverulegar forvarnir krefjast fjárfestingar í sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Aðgengi að sálfræðimeðferð er ekki munaður heldur lífsnauðsyn, og það er bæði siðferðileg og samfélagsleg skylda okkar að tryggja það. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun