Er ekki fáránlegt fyrir 300 þúsund manna þjóð að halda úti sjö háskólum?" er algeng spurning í umræðunni í dag og svarið „jú" blasir við - þrátt fyrir að höfðatölulega séð sé staðan 7 háskólastofnanir fyrir 300 þúsund manns ekki fjarri því sem er í Bandaríkjunum, þar sem bestu háskólar heims eru starfræktir. Þetta er þó ólíkt því sem er í Evrópu, sem hefur ekki náð vopnum sínum enn í alþjóðlegum háskólasamanburði. „Sjö-háskóla" spurningin er hins vegar talsvert villandi. Í rauninni mætti líkja henni við að spurt sé „er ekki fáránlegt að 300 þúsund manna þjóð skuli halda úti námi á öll hljóðfæri sem leikið er á í sinfóníuhljómsveit? Er ekki nóg að kenna á málmblásturshljóðfærin og gera það vel?"
Staðreynd málsins er sú að þessir sjö háskólar eru ekki ljósrit hver af öðrum. Flestir eru þeir afar sérhæfðar stofnanir sem leggja megináherslu á fáar greinar og mismunandi kennslufræði. Fæstar þeirra hafa dottið niður úr skýjunum á allra síðustu árum. Flestar eiga áratuga starf að baki og ein þeirra getur rakið sögu sína (með góðum vilja) allt aftur til ársins 1106! Þær hafa hins vegar á umliðnum áratugum fært nám sitt upp á háskólastig samkvæmt kröfum tímans, rétt eins og stofnun sú sem hlaut nafnið Háskóli Íslands gerði árið 1911. Eins eru sumar þeirra til komnar fyrir umfangsmiklar sameiningar fjölbreyttra fagskóla og síðasta áratuginn hefur háskólastofnunum í raun fækkað, en ekki fjölgað.
Fjölbreytt nám
Stundum er spurt í framhaldi af „sjö-háskóla" spurningunni hvort það sé ekki út í hött að kenna viðskiptafræði á fjórum stöðum á Íslandi. Ef við vörpum kastljósinu á þau fög sem sannarlega eru kennd í fleiri en einum háskóla á Íslandi - viðskiptafræði, lögfræði og verkfræði, þá er þar um að ræða vinsæl fög sem ekkert er athugavert við að margir fari í gegnum í nútímasamfélagi. Hagnýt og fræðileg þekking á því sem tengist ástundun viðskipta, er afar hagfelld fyrir samfélagið og viðskiptalífið, burt séð frá þeirri gagnrýni sem slíkt nám hefur setið undir að undanförnu og í sjálfu sér ekki óeðlilegt að það nám sé í boði víðar en í einni stofnun.
Að sama skapi er alltaf þörf fyrir lögfræðinga og það fyrirkomulag sem tíðkaðist hér í áratugi, að meina nema 30-60 manns að hefja nám í lögfræði ár hvert, var í grunninn ekki til annars en að búa til einsleita valdaelítu. Almenn lögfræðiþekking er forsenda virks lýðræðis og eflingar borgararéttinda fjöldans. Lengi hefur líka verið talað um að efla þyrfti verkmenntun á Íslandi og það þarf ekki að fylgjast lengi með því sem er að gerast í HR til að sjá að þar er verið að vinna fyrsta flokks starf.
Menntunarsprenging
Staðan er sú að undanfarin 20 ár hefur orðið menntunarsprenging á Íslandi og er það vel. Það er fjarri því að „fjölgun háskólanna hafi verið tilraun sem mistókst", eins og fv. landlæknir hélt fram í Fréttablaðinu nýlega. Þvert á móti hníga mörg rök að því að uppfærsla fagskólanna á háskólastig hafi tekist með eindæmum vel. Skólarnir hafa eflst mikið fræðilega, valkostir fólks sem vill fara í nám eru fjölbreyttir og spennandi. Háskólanám er hægt að stunda með mismunandi hætti frameftir öllum aldri víða um landið og aldrei hafa verið stundaðar öflugri rannsóknir á Íslandi en í dag. Í þeim fræðigreinum þar sem um samkeppni hefur verið að ræða hefur hún tvímælalaust verið til góðs. Ekki einu sinni lagadeild Háskóla Íslands mun bera á móti því að sú samkeppni sem Bifröst efndi til í laganámi með því að brydda upp á námi í viðskiptalögfræði árið 2001 (HR og HA fylgdu í kjölfarið), hafi gert annað en að efla laganámið við Háskóla Íslands, en laganám á Íslandi mátti sannarlega við hressi¬¬legri uppfærslu í byrjun þessarar aldar.
Stígum varlega til jarðar
Nú leita menn logandi ljósi að tækifærum til hagræðingar í ríkisrekstri og er það bæði þarft og skynsamlegt. Þar þarf þó að stíga varlega til jarðar og á það við í háskólamálum eins og öðrum viðkvæmum málaflokkum. Það þarf að varast að eyðileggja þann árangur sem þegar hefur náðst í íslensku háskólasamfélagi með vanhugsuðum aðgerðum í átt til sameiningar eða lokunar skólastofnana, sem vandséð er hvaða hagræðingu skilar, enda hverfur kostnaðurinn við þá nemendur sem þegar eru í námi, ekki við það að sameina eða leggja niður skóla.
Kostnaður ríkisins við nemendur í t.d. HR og Bifröst er ekki hærri en hann myndi vera við Háskóla Íslands. Það er síðan annað mál að vissulega má gera betur í því að efla samstarf íslenskra háskóla. Það er líka alls ekki ólíklegt að hið aukna samstarf kunni í einhverjum tilfellum að leiða til frekari sameiningar háskólastofnana á Íslandi, eins og þegar hafa farið fram þreifingar um.
Það er sjálfsagt til of mikils mælst að ætlast til hófstillingar og umhugsunar í almennri umræðu eftir þær hremmingar sem þjóðin hefur gengið í gegnum undanfarin misseri og í ljósi þess tröllaukna vanda sem hún stendur frammi fyrir. Það er hins vegar von mín að fólkið sem um vélar hugsi málið alla leið og taki ekki hugsunarlaust undir „sjö-háskóla" spurninguna eins og þar sé að finna helstu lausnina á fjárhagsvanda ríkissjóðs.
Höfundur er verðandi rektor Háskólans á Bifröst
