Eru Íslendingar Herúlar?

Margir hafa komið að máli við mig … reyndar ekki til að biðja mig að gerast oddviti Framsóknarflokksins í Reykjavík, enda færi það líklega aldrei vel, en svo ég segi nú alveg satt og rétt frá, þá eru það í rauninni aðeins tveir sem hafa komið að máli við mig, en tveir eru þó alltaf tveir, og þeir höfðu báðir hina sömu ósk fram að færa: „Er nú ekki kominn tími til að skrifa um Herúlakenninguna?“

Og jú, hér er þá kominn tími til að skrifa um Herúlakenninguna, enda er hún ein hin skemmtilegasta af alltof fáum „alternatív“ kenningum um íslenska sögu. Slíkar kenningar ganga í berhögg við viðtekna sögulega vitund og þekkingu, og eru oftast meir og minna úr lausu lofti gripnar, en geta þó – þegar best lætur – varpað nýju og frumlegu ljósi á það sem við teljum okkur vita um fortíðina.

Norski landkönnuðurinn Thor Heyerdahl var sérfræðingur í slíkum „alternatívum“ söguskýringum um tengsl og uppruna þjóða í fornöld, og þótt kenningar Heyerdahls hafi flestallar (svo ég viti til) reynst fleipur eitt, þá voru þær skemmtilegar og hugkvæmar og sýndu hvernig hugsa mátti hlutina upp á nýtt.

Og Herúlakenningin er eða var slík „alternatív“ söguskýring um uppruna Íslendinga. Því er sjálfsagt að láta það eftir mönnunum tveimur að fara hér fáeinum orðum um Herúlakenninguna, en að einhverju leyti hlýt ég að styðjast við mjög stytta útgáfu af fyrri skrifum mínum um efnið í Sögunni allri frá því fyrir sjö árum síðan.

Það var Barði Guðmundsson sagnfræðingur, þjóðskjalavörður og um tíma alþingismaður, sem setti fram Herúlakenninguna. Hann fjallaði um hana stuttlega í ýmsum skrifum sínum gegnum árin en síðan birtist hún í öllu sínu veldi í bókinni Uppruni Íslendinga sem kom út 1959, tveimur árum eftir andlát Barða.

Kenningin átti að skýra það sem Barða fannst dularfullt við uppruna íslensku þjóðarinnar og átti sér einkum tvær meginrætur.

Í fyrsta lagi varð ekki betur séð af rituðum heimildum um landnám Íslands en að landið hefði verið numið á ótrúlega skömmum tíma. Landnámsmenn frá Noregi komu hingað að (næstum) ónumdu landi um 870 og á sárafáum áratugum byggðist landið allt, samkvæmt skrifum Ara fróða og félaga hans. Sumum, og þar á meðal Barða, fannst hraðanum svipa meira til skipulagðra þjóðflutninga en hægfara landnáms búandkarla og víkingahöfðingja á eigin vegum. Og var ekki mögulegt að landnáminu hafi svipað til þjóðflutninga einfaldlega af því að um þjóðflutninga hafi verið að ræða?

Í sjálfu sér var ekkert því til fyrirstöðu.

Alvanalegt var um það leyti sem miðaldir leystu fornöldina af hólmi að þjóðir og ættbálkar tækju sig upp með allt sitt hafurtask og flyttu sig jafnvel álfur á enda. Germanskir þjóðflokkar stunduðu þetta til dæmis mjög og nægir þá að minna á Vandala, sem þustu á tæpum þrjátíu árum í upphafi fimmtu aldar frá heimahögum sínum í Póllandi, sem nú heitir, og fóru um Frakkland og Spán áður en þeir enduðu í Túnis þar sem þeir gerðust kóngar í hinu forna rómverska skattlandi Afríku. Gat verið að í vesturfjörðum Noregs hefði á áttundu öld búið sérstakur ættbálkur eða þjóð, sem hefði tekið sig upp í heilu lagi og flust út í eyju þá sem Garðar Svavarsson og Hrafna-Flóki höfðu þá nýlega fundið í Atlantshafinu? En svo hafi snjóað fljótt yfir þá fortíð af einhverjum ástæðum svo Ari fróði og félagar hefðu ekkert um þá þjóð vitað, þegar þeir fóru að festa söguna á kálfskinn þrem öldum síðar, og raunveruleg ástæða landnámsins því gleymst.

Í öðru lagi fannst Barða og skoðanabræðrum hans að sitthvað væri svo ólíkt með samfélagi landnámsmanna á Íslandi annars vegar en hins vegar samfélagi þeirra sem eftir urðu í Noregi að það yrði varla skýrt nema þannig að um tvær aðskildar þjóðir væri að ræða. Hér nefndi Barði margt til sögu, en í stuttri blaðagrein má aðeins nefna sitthvað úr þeim lögum sem landnámsmenn á Íslandi settu sér, að staða kvenna hefði verið öll önnur en í Noregi, dálæti á svínum hefði verið mikið á Íslandi en ekki í Noregi og birtist meðal annars í fjölda Saurbæja á Íslandi – og svo síðast en ekki síst að sagna- og kvæðahefð sú sem fljótlega reis hér á landi hefði ekki átt sér neina hliðstæðu í Noregi eftir að landnámsmenn hurfu á braut.

Þegar Barði fór að svipast um í fornum heimildum eftir þjóð sem kynni að hafa búið í vesturfjörðum Noregs en svo stokkið í heilu lagi burt þaðan og til Íslands, þá fann hann reyndar fljótlega eina þjóð sem honum fannst koma mjög sterklega til álita.

Það voru Herúlar.

Heimildir um Herúla eru af skornum skammti en samkvæmt þeirri mynd sem menn púsluðu saman á 19. og framan af 20. öld, þá átti saga þeirra að vera sú að þeir hafi búið sunnarlega á Norðurlöndum þar til á annarri öld eftir Krist en stór hluti þjóðarinnar hafi þá lagst í ferðalög og haldið suður fyrir Eystrasalt. Þar hafi Herúlar lent í slagtogi með mun fjölmennari germanskri þjóð, Gotum, sem einnig hafi komið frá Norðurlöndum, og saman hafi þjóðirnar herjað á lönd Rómverja á Balkanskaga með prýðisárangri til að byrja með. Eftir að hafa tapað mikilli fólkorrustu gegn Rómarkeisaranum Kládíusi II. árið 269 hörfuðu Gotar og Herúlar í norðvestur og bjuggu í um það bil öld í suðurhluta hinnar núverandi Úkraínu.

Þegar hinir herskáu Húnar komu svo æðandi austan að og lögðu undir sig þetta landsvæði, þá klofnaði þjóð Gota í tvennt, hluti þeirra lagði á flótta vestur á bóginn en aðrir urðu undirsátar og málaliðar Húna. Og sú varð líka raunin um Herúla, þeir fylgdu Húnum sem tryggir þjónar í nokkra áratugi og verður ekki vart við annað en þeir hafi verið hinir ánægðustu með sinn hlut. Í einni heimild segir að Herúlar hafi verið hirðskáld Húna og í því sambandi benda stuðningsmenn Herúlakenningar á að hin ævafornu Eddukvæði sem hvergi varðveittust nema á Íslandi beri Húnum reyndar alls ekki illa söguna, ólíkt flestöllum öðrum gömlum evrópskum heimildum. Það gæti þá bent til þess að Herúlar hafi flutt með sér sín fornu kvæði alla leið til Íslands.

Svo mikið er víst að ekki bar á mótspyrnu Herúla við Húna, og þeir voru til dæmis í liði Húna í hinni frægu orrustu við Chalons í Frakklandi árið 451 þegar litlu munaði að Atli Húnakóngur næði undir sig miklum lendum í Vestur-Evrópu. Aðeins fáeinum árum seinna hrundi veldi Húna hins vegar snögglega við fráfall Atla og þá komu Herúlar sér upp svolitlu konungsríki inni í miðri Evrópu, nokkurn veginn þar sem nú mætast Slóvakía og Ungverjaland. Ekki varð það stöndugt ríki og um 508 féll síðasti kóngur þess í orrustu við hina germönsku Langbarða. 

En jafnframt var herúlska málaliða víða að finna í herflokkum á þessum róstusömu tímum og til dæmis er haft fyrir satt að hann hafi verið herúlskur í aðra ættina, germanski herforinginn Ódóaker, sá sem setti af síðasta keisarann í vesturhluta Rómaveldis árið 476 og batt þar með enda á samfellda sögu þess mikla heimsveldis.

En hvað gerðist svo? Hvernig gat Barða Guðmundssyni dottið í hug að þjóð, sem hvarf í raun úr evrópskum heimildum rétt um árið 500, og var þá stödd í miðri Evrópu, hefði svo birst tæpum þrjú hundruð árum seinna, komin á knörrum sínum austan um hyldýpis haf hingað í sælunnar reit?

Frá því vinnst ekki tími til að segja nú og aldrei þessu vant verður því framhald á greininni eftir viku þegar örlög Herúlakenningarinnar ráðast!