Hús íslenskunnar er ónefni íslenskunnar Hallgrímur J. Ámundason skrifar 23. maí 2019 07:00 Verðandi hús á Melunum vestur í bæ sem hýsa á Árnastofnun og íslenskudeild Háskóla Íslands, þar sem handritin skulu geymd í skjóli fyrir flugvélum og skinnblaðamaurum, ásamt ýmsum öðrum heimildum og gagnasöfnum um íslenskt mál og menningu, er í umræðum iðulega kallað Hús íslenskunnar. Byggingu hússins ber sannarlega að fagna enda hafa framkvæmdir dregist úr hömlu. Gapandi grunnurinn hefur hlegið að vinum íslenskrar tungu og menningar allt of lengi. Um nafnið á húsinu hef ég hins vegar nokkrar efasemdir og þykir það raunar ekki sæma starfseminni sem þar á að fara fram og dýrgripunum sem þar verða varðveittir. Um húsanöfn á Íslandi er það að segja að þau hafa löngum bara heitið sömu nöfnum og jarðirnar sem þær stóðu á, hvort sem um er að ræða Böggvisstaði nyrðra eða Seljaland fyrir sunnan. Í þéttbýli Íslands fengu seinna meir mörg hús annars konar nöfn. Oftast voru þau kennd við eigendur sína eða fólkið sem reisti þau. Stundum var það nafn viðkomandi en stundum atvinnugrein. Þannig voru í Reykjavík til hús með nöfnum eins og Eirnýjarbær eða Sívertsenshús og Læknishús og Vaktarabær. Dæmin eru óteljandi. Í einstaka tilfellum reyndu menn að vera formlegir og kölluðu hús sín nöfnum eins og Hús Bernhöfts bakara eða Hús Guðnýjar Möllers en þau urðu aldrei kölluð annað en Bernhöftshús eða Guðnýjar Möllers-hús. Sama með Hús Eimskipafélagsins eða Hús Mjólkurfélags Reykjavíkur. Auðvitað voru þau bara kölluð Eimskipafélagshúsið eða Mjólkurfélagshúsið. Það er nefnilega fullkomlega augljós og eðlileg hefð um það í íslensku máli hvernig samsett orð eru mynduð, hvort sem þau eru samnöfn eða sérnöfn. Þannig er orðið húsbíll myndað úr orðunum hús og bíll. Húsbíll er bíll sem er líka hús. Aftari eða aftasti liður samsetningarinnar segir mest til um hvernig fyrirbæri er um að ræða. Þarna er um bíl að ræða en ekki bara hvernig bíl sem er heldur sérstakan bíl sem er næstum því eins og hús. Húsbíll. Ekki hvarflar að nokkrum manni með sæmilega máltilfinningu að kalla þetta fyrirbæri bíl hússins eða hús bílsins. Það er spurning hvort það mundi yfirleitt skiljast. Óþarfi er það að minnsta kosti enda höfum við tiltæka miklu eðlilegri og nærtækari aðferð. Húsbíll. Á Háskólasvæðinu hefur lengi verið til siðs að nefna hús eftir lærdómssetrum víða um land eða öðrum örnefnum sem tengjast starfseminni. Dæmi um þetta eru Lögberg, Oddi og Askja. Gamli- og Nýi-Garður eru kenndir við samskonar hús í Kaupmannahöfn, Árnagarður við Árna Magnússon, Íþróttahúsið við íþróttir. Aðalbygging Háskóla Íslands heitir svo, ja hvað heitir hún eiginlega? Hún er að minnsta kosti ávallt kölluð bara Aðalbyggingin. Nýrri nöfn á svæðinu eru Gimli og Háskólatorg. Takið eftir að það síðarnefnda heitir Háskólatorg en ekki Torg háskólans. Hlaða bókarinnar er svo á næsta leiti, nei djók. Bókhlaðan. Nema hvað! Í íslenskum samsetningum er það síðasti liðurinn sem segir um hvers konar fyrirbæri er að ræða. Í nafninu Austurbær er um bæ að ræða, í Austurkot er átt við kot, í Barónsfjósi fjós, í Hólavallaskóla skóla, í Íslandsbanka banka, í Landakotskirkju kirkju, í Ráðherrabústaðnum bústað og svo mætti lengi telja. Kot austursins eða Banki Íslands eða Bústaður ráðherrans hljómar ekki rétt, ekki er alveg laust við að nokkurrar tilgerðar og upphafningar gæti í slíkum samsetningum, enda hafa þær lítt verið brúkaðar í íslensku. Skemmst er að minnast Húss verslunarinnar. Nafnið virðist sett saman að erlendri fyrirmynd: House of Commerce, House of Fraser, House of the Rising Sun. Í Húsi verslunarinnar er þó afar lítið um verslanir. Það er óskandi að það verði ekki að áhrínisorðum fyrir Hús íslenskunnar, að þar verði hlutur tungu og menningar fyrir borð borinn! Nei, hér þarf sannarlega að gera betur og vanda sig meira áður en skringilyrði festist á húsinu. Ef til vill er ástæða til að efna til nafnasamkeppni, kannski skipa nefnd. Að minnsta kosti verður að gera betur hér, heiður Árnastofnunar og íslenskudeildar er í húfi. Sá siður á háskólasvæðinu og raunar miklu víðar, að leita fanga í íslenskum örnefnum, er gæðasiður. Heitin á Odda, Öskju og Lögbergi eru framúrskarandi. Þau vísa til Odda á Rangárvöllum þar sem Sæmundur fróði bjó í fyrndinni og Snorri Sturluson litlu síðar, Öskju sem hýsir jarðvísindi og náttúrufræði – nafnið er í senn örnefni og heiti á sérstöku fyrirbæri í jarðmyndunum – og Lögbergs sem er sögufrægur staður á Þingvöllum og vísar með beinum hætti til fræðanna sem þar eru stunduð. Nú vill svo til að á sama stað og reisa skal hús utan um og yfir íslensk fræði, á Skildinganesmelunum fornu, sjálfum Melunum, þar sem Melavöllurinn stóð forðum daga og Bókhlaðan rís eins og virki upp úr síkinu – þar er þegar til staðar örnefni sem á heimtingu á að vera haldið meir á loft. Því hvað er íslenskara en melurinn? Grýttur jarðvegur með stakri lágplöntu sem ýkir mikilvægi sitt á berangrinum. Þannig er líka íslensk tunga á alheimsmelnum, smátunga fámennrar þjóðar en með víða skírskotun í bókmenntum, sögu og máli. Melarnir eru fornt heiti á svæðinu sem lýsir því hvernig það leit út lengst af. Nú er að vísu búið að græða það upp að mestu. Heitið hefur líka víðari skírskotun því vítt og breitt um landið hafa staðið bæir með þessu nafni, Melur eða Melar. Melar í Melasveit heitir gamalt höfuðból í Borgarfirði sem hefur ýmsar tengingar við íslensk fræði. Til dæmis er Melabók Landnámu kennd við staðinn. Melur í Miðfirði, sem seinna var farið að kalla Melstað, er ekki síður tengdur lærdómi. Þar sat Arngrímur lærði á síðari hluta 16. aldar og fyrri hluta þeirrar 17. Viðurnefni sitt hlaut Arngrímur ekki út í bláinn, hann var einn lærðasti maður síns tíma, koma að söfnun handrita, rétt eins og Árni Magnússon, og skrifaður fyrstur manna samfellda sögu Íslands (Crymogæa), var rektor í Hólaskóla, þýðandi, kennari og skáld. Svo skemmtilega vill til að húsið sem reisa á yfir íslensk fræði stendur við götu sem kenna á við þennan mann. Þessi heita lumma selur sig því alveg sjálf. Hús íslenskra fræða stendur við Arngrímsgötu og skal heita Melur. Auk þess legg ég til að kaffistofa hússins verði nefnd Meldögg.Höfundur er íslenskufræðingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Handritasafn Árna Magnússonar Íslenska á tækniöld Skipulag Mest lesið Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Halldór 26.07.2025 Halldór Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Feluleikur ríkisstjórnarinnar? Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun Ég heiti Elísa og ég er Drusla Elísa Rún Svansdóttir skrifar Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Sjá meira
Verðandi hús á Melunum vestur í bæ sem hýsa á Árnastofnun og íslenskudeild Háskóla Íslands, þar sem handritin skulu geymd í skjóli fyrir flugvélum og skinnblaðamaurum, ásamt ýmsum öðrum heimildum og gagnasöfnum um íslenskt mál og menningu, er í umræðum iðulega kallað Hús íslenskunnar. Byggingu hússins ber sannarlega að fagna enda hafa framkvæmdir dregist úr hömlu. Gapandi grunnurinn hefur hlegið að vinum íslenskrar tungu og menningar allt of lengi. Um nafnið á húsinu hef ég hins vegar nokkrar efasemdir og þykir það raunar ekki sæma starfseminni sem þar á að fara fram og dýrgripunum sem þar verða varðveittir. Um húsanöfn á Íslandi er það að segja að þau hafa löngum bara heitið sömu nöfnum og jarðirnar sem þær stóðu á, hvort sem um er að ræða Böggvisstaði nyrðra eða Seljaland fyrir sunnan. Í þéttbýli Íslands fengu seinna meir mörg hús annars konar nöfn. Oftast voru þau kennd við eigendur sína eða fólkið sem reisti þau. Stundum var það nafn viðkomandi en stundum atvinnugrein. Þannig voru í Reykjavík til hús með nöfnum eins og Eirnýjarbær eða Sívertsenshús og Læknishús og Vaktarabær. Dæmin eru óteljandi. Í einstaka tilfellum reyndu menn að vera formlegir og kölluðu hús sín nöfnum eins og Hús Bernhöfts bakara eða Hús Guðnýjar Möllers en þau urðu aldrei kölluð annað en Bernhöftshús eða Guðnýjar Möllers-hús. Sama með Hús Eimskipafélagsins eða Hús Mjólkurfélags Reykjavíkur. Auðvitað voru þau bara kölluð Eimskipafélagshúsið eða Mjólkurfélagshúsið. Það er nefnilega fullkomlega augljós og eðlileg hefð um það í íslensku máli hvernig samsett orð eru mynduð, hvort sem þau eru samnöfn eða sérnöfn. Þannig er orðið húsbíll myndað úr orðunum hús og bíll. Húsbíll er bíll sem er líka hús. Aftari eða aftasti liður samsetningarinnar segir mest til um hvernig fyrirbæri er um að ræða. Þarna er um bíl að ræða en ekki bara hvernig bíl sem er heldur sérstakan bíl sem er næstum því eins og hús. Húsbíll. Ekki hvarflar að nokkrum manni með sæmilega máltilfinningu að kalla þetta fyrirbæri bíl hússins eða hús bílsins. Það er spurning hvort það mundi yfirleitt skiljast. Óþarfi er það að minnsta kosti enda höfum við tiltæka miklu eðlilegri og nærtækari aðferð. Húsbíll. Á Háskólasvæðinu hefur lengi verið til siðs að nefna hús eftir lærdómssetrum víða um land eða öðrum örnefnum sem tengjast starfseminni. Dæmi um þetta eru Lögberg, Oddi og Askja. Gamli- og Nýi-Garður eru kenndir við samskonar hús í Kaupmannahöfn, Árnagarður við Árna Magnússon, Íþróttahúsið við íþróttir. Aðalbygging Háskóla Íslands heitir svo, ja hvað heitir hún eiginlega? Hún er að minnsta kosti ávallt kölluð bara Aðalbyggingin. Nýrri nöfn á svæðinu eru Gimli og Háskólatorg. Takið eftir að það síðarnefnda heitir Háskólatorg en ekki Torg háskólans. Hlaða bókarinnar er svo á næsta leiti, nei djók. Bókhlaðan. Nema hvað! Í íslenskum samsetningum er það síðasti liðurinn sem segir um hvers konar fyrirbæri er að ræða. Í nafninu Austurbær er um bæ að ræða, í Austurkot er átt við kot, í Barónsfjósi fjós, í Hólavallaskóla skóla, í Íslandsbanka banka, í Landakotskirkju kirkju, í Ráðherrabústaðnum bústað og svo mætti lengi telja. Kot austursins eða Banki Íslands eða Bústaður ráðherrans hljómar ekki rétt, ekki er alveg laust við að nokkurrar tilgerðar og upphafningar gæti í slíkum samsetningum, enda hafa þær lítt verið brúkaðar í íslensku. Skemmst er að minnast Húss verslunarinnar. Nafnið virðist sett saman að erlendri fyrirmynd: House of Commerce, House of Fraser, House of the Rising Sun. Í Húsi verslunarinnar er þó afar lítið um verslanir. Það er óskandi að það verði ekki að áhrínisorðum fyrir Hús íslenskunnar, að þar verði hlutur tungu og menningar fyrir borð borinn! Nei, hér þarf sannarlega að gera betur og vanda sig meira áður en skringilyrði festist á húsinu. Ef til vill er ástæða til að efna til nafnasamkeppni, kannski skipa nefnd. Að minnsta kosti verður að gera betur hér, heiður Árnastofnunar og íslenskudeildar er í húfi. Sá siður á háskólasvæðinu og raunar miklu víðar, að leita fanga í íslenskum örnefnum, er gæðasiður. Heitin á Odda, Öskju og Lögbergi eru framúrskarandi. Þau vísa til Odda á Rangárvöllum þar sem Sæmundur fróði bjó í fyrndinni og Snorri Sturluson litlu síðar, Öskju sem hýsir jarðvísindi og náttúrufræði – nafnið er í senn örnefni og heiti á sérstöku fyrirbæri í jarðmyndunum – og Lögbergs sem er sögufrægur staður á Þingvöllum og vísar með beinum hætti til fræðanna sem þar eru stunduð. Nú vill svo til að á sama stað og reisa skal hús utan um og yfir íslensk fræði, á Skildinganesmelunum fornu, sjálfum Melunum, þar sem Melavöllurinn stóð forðum daga og Bókhlaðan rís eins og virki upp úr síkinu – þar er þegar til staðar örnefni sem á heimtingu á að vera haldið meir á loft. Því hvað er íslenskara en melurinn? Grýttur jarðvegur með stakri lágplöntu sem ýkir mikilvægi sitt á berangrinum. Þannig er líka íslensk tunga á alheimsmelnum, smátunga fámennrar þjóðar en með víða skírskotun í bókmenntum, sögu og máli. Melarnir eru fornt heiti á svæðinu sem lýsir því hvernig það leit út lengst af. Nú er að vísu búið að græða það upp að mestu. Heitið hefur líka víðari skírskotun því vítt og breitt um landið hafa staðið bæir með þessu nafni, Melur eða Melar. Melar í Melasveit heitir gamalt höfuðból í Borgarfirði sem hefur ýmsar tengingar við íslensk fræði. Til dæmis er Melabók Landnámu kennd við staðinn. Melur í Miðfirði, sem seinna var farið að kalla Melstað, er ekki síður tengdur lærdómi. Þar sat Arngrímur lærði á síðari hluta 16. aldar og fyrri hluta þeirrar 17. Viðurnefni sitt hlaut Arngrímur ekki út í bláinn, hann var einn lærðasti maður síns tíma, koma að söfnun handrita, rétt eins og Árni Magnússon, og skrifaður fyrstur manna samfellda sögu Íslands (Crymogæa), var rektor í Hólaskóla, þýðandi, kennari og skáld. Svo skemmtilega vill til að húsið sem reisa á yfir íslensk fræði stendur við götu sem kenna á við þennan mann. Þessi heita lumma selur sig því alveg sjálf. Hús íslenskra fræða stendur við Arngrímsgötu og skal heita Melur. Auk þess legg ég til að kaffistofa hússins verði nefnd Meldögg.Höfundur er íslenskufræðingur
Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar