Mátturinn í hugviti mannkyns Hrund Gunnsteinsdóttir og Ísabella Ósk Másdóttir skrifa 25. nóvember 2022 11:00 Matur, kerfi og tilgangur Alþjóðlegt matvælakerfi er dæmi um einstakt afrek mannkynsins. Það fæðir 7.9 milljarða manna og um 40% af mannkyni starfar í matvælakerfinu sem skapar um þriðjung af vergri heimsframleiðslu. Covid-heimsfaraldurinn, áhrif loftslagsbreytinga og átök eins og innrás Rússa í Úkraínu hafa varpað ljósi á hversu samofin kerfin og virðiskeðjurnar okkar eru. Verð á mat hefur náð hæstu hæðum á þessu ári og fjöldi fólks sem býr við alvarlegt mataróöryggi hefur tvölfaldast frá árinu 2019, samkvæmt Alþjóðlegu Matvælastofnuninni. Við erum á umbreytingartímum og nú þarf að hugsa vel hvernig matkvælakerfi við viljum skapa. Styrkjum innlenda matvælaframleiðslu Við á Íslandi flytjum um helming af matvælum sem við neytum til landsins og „neyðarbirgðir á Íslandi eru sáralitlar,“ eins og fram kom í þætti Kveiks í síðasta mánuði. Í ljósi þess að við þurfum að auka árvekni um fæðuöryggi á Íslandi, tryggja að við verðum minna háð innfluttum hráefnum og aðföngum og styrkja innlenda matvælaframleiðslu, boðaði matvælaráðherra, Svandís Svavarsdóttir, til fyrsta Matvælaþingsins hérlendis. Á sama tíma voru kynnt drög að nýrri matvælastefnu fyrir Ísland. Fulltrúar starfsgreina sem koma að framleiðslu, vinnslu og dreifingu matvæla hérlendis komu saman í Hörpu og gáfu endurgjöf á drögin sem og veganesti inn í frekari þróun á þeim. Drög að matvælastefnu verða svo sett í samráðsgátt stjórnvalda, áður en unnin verður þingsályktunartillaga um matvælastefnu sem verður lögð fyrir Alþingi. Sinn versti óvinur? Matvælabransinn er einn mest mengandi iðnaður í heiminum og á sama tíma sá iðnaður sem loftslagsbreytingar hafa hvað mest áhrif á. Við höfum þegar umbreytt um helmingi af íbúarhæfu landi á jörðinni í ræktarland eða nýtt það í beitingu búfjár. Rekja má um 80% af rýrnun líffræðilegs fjölbreytileika til þess hvernig við nýtum náttúruna til framleiðslu matar og nýtingu búfjár. Segja má að alþjóðlegt matvælakerfi sé sinn versti óvinur. Það tekur á móti gjöfum jarðar um leið og það grefur hratt undan þeim auðlindum sem það reiðir sig á. Matvælakerfin verði hreyfiafl í átt að sjálfbærni En svona þarf matvælabransinn ekki að vera. Hægt er að búa svo um hnútana að framleiðsla, þróun og dreifing matvæla sé í sátt við þolmörk jarðar og um leið svari þörfum og eftirspurn fólks. Sem dæmi er gífurleg umframframleiðsla á óhollum mat, sem dregur úr heilsu fólks. Þar að auki sóum við um þriðjungi matvæla á heimsvísu. Á móti kemur að í matvælakerfunum okkar felast stærstu tækifærin til að leysa loftslagskrísuna, sérstaklega þegar kemur að bindingu kolefnis og notkun á grænni orku. Hér liggja fjölmörg tækifæri á Íslandi sem og í íslensku hugviti sem beita má um allan heim. Áherslan á sjálfbærni og hringrásarhagkerfið markar leiðina Við hjá Festu fögnum áherslum á sjálfbærni og hringrásarhagkerfið í drögunum að matvælastefnu fyrir Ísland. Þar koma orðin sjálfbærni fyrir 29 sinnum og hringrásarhagkerfið 17 sinnum. Þetta er vísbending um réttan fókus. Á þinginu sjálfu kom það bersýnilega fram að í slíkum áherslum felast okkar stærstu tækifæri og áskoranir. Leiðarljós í rétta átt Við sjáum dæmi um slíkt hugvit í samstarfsverkefninu Orkídea á Suðurlandi, sem stuðlar að betri, grænni orkunýtingu og sjálfbærni í matvælaframleiðslu. VAXA, sem stundar lóðréttan landbúnað við framleiðslu á heilnæmum mat, káli og kryddjurtum, notar 90% minna vatn en hefðbundin utandyraræktun og notar ekkert skordýraeitur í sinni framleiðslu. Verandi er húð- og hárvöruframleiðandi sem endurvinnur og endurnýtir hráefni sem fellur til við aðra framleiðslu sem annars yrði hent. Á svipaðan hátt vinnur Gefn að því að skapa verðmæti úr aukaafurðum og úrgangi frá vinnslu líffitu, um leið og CO2 er bundið í ferlið. Fyrirtæki eins og súkkulaðiframleiðandinn Omnom eru í fararbroddi þegar kemur að því að tryggja sjálfbærni í allri virðiskeðjunni og mannsæmandi kjör fyrir kakóbaunaframleiðendur. 10.000 ára jafnvægi raskað á einni mannsævi Í 10.000 ár hafa veðurkerfi jarðar verið í þónokkru jafnvægi. Sveiflast um 1 gráðu til eða frá á þeim langa tíma. Á einni mannsævi hefur okkur tekist að raska þessu mikilvæga jafnvægi sem hefur gert okkur kleift að áætla uppskerur, flutninga, ferðalög og viðskiptaplön svo lengi sem fólk man. Í dag hefur meðalhlýnun þegar náð 1.2 gráðu á celsíus. Færri en níu uppskeru- eða gróðursetningarlotur eru eftir til ársins 2030, þegar við ætlum okkur að ná heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna og Parísarsamkomulaginu, sem felur í sér að halda okkur innan við 1.5 gráðu hlýnun, miðað við upphaf iðnbyltingar. Hagkerfin eiga að þjóna fólki og náttúru, ekki öfugt Í bók sinni Value(s) skrifar Mark Carney, fyrrverandi Seðlabankastjóri Englands og Kanada um sögu hagkerfis okkar og hvetur okkur til að endurskoða skilgreiningu okkar á virði. Hann segir okkur hafa misst tilfinninguna fyrir virði náttúrunnar sem við reiðum okkur á til að keyra áfram hagkerfin okkar, skapa verðmæti og hreinlega lifa af. Hann vísar í Oscar Wilde þegar hann segir „við vitum verðið á öllu en virði einskis.“ Carney gerir að umræðuefni hversu hratt við göngum á auðlindir jarðar án þess að greiða kostnaðarverð fyrir eða hlúa að getu jarðar til að endurnýja krafta sína. Hann tekur Amazon regnskóginn sem dæmi, en hann gegnir lykilhlutverki í veður- og vistkerfum heims. Á fyrstu 2 mánuðum þessa árs, var tvisvar sinnum stærri hluti af Amazon regnskóginum jafnaður við jörðu en að meðaltali á ári, síðastliðin tíu ár. Carney segir okkur ekki skilja eða vita virði trés í regnskógum Amazon, en höfum á hreinu hvað timbur í búðarhillu kostar. Í panelumræðum hitti Stefán Jón Hafstein, fyrrum sendiherra Íslands hjá FAO og höfundur bókarinnar Heimurinn eins og hann er, naglann á höfuðið þegar hann sagði að ,,hagkerfið þarf að þjóna matvælakerfinu, ekki öfugt.“ Þetta er spurning um forgangsröðun. Hrund Gunnsteinsdóttir, framkvæmdastjóri Festu – miðstöð um sjálfbærniÍsabella Ósk Másdóttir, miðlunarstjóri Festu – miðstöð um sjálfbærni Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hrund Gunnsteinsdóttir Matvælaframleiðsla Mest lesið Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson Skoðun Hvað á ég að gera í því? María Rut Hinriksdóttir Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir Skoðun Væri ekki bara hreinlegra að vísa manni úr landi? Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir Skoðun Ríkisstjórnin seilist í sjóði erfiðisvinnufólks Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera í því? María Rut Hinriksdóttir skrifar Skoðun Gætum við verið betri hvert við annað? Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Ríkisstjórnin seilist í sjóði erfiðisvinnufólks Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þar sem náttúran tapar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Fjárfesting í háskólum Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Orkunýlendan Ísland? Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Ég vil ekki þennan veruleika Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Grímulaus grænþvottur Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar Skoðun Skortur á serótónín Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Þegar sorgin bankar upp á Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Látum þá hlæja því þeir tapa hvort sem er Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Alzheimer - mennska og mildi Ragnheiður Ríkharðsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsa bætt um 64 milljarða Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Sjá meira
Matur, kerfi og tilgangur Alþjóðlegt matvælakerfi er dæmi um einstakt afrek mannkynsins. Það fæðir 7.9 milljarða manna og um 40% af mannkyni starfar í matvælakerfinu sem skapar um þriðjung af vergri heimsframleiðslu. Covid-heimsfaraldurinn, áhrif loftslagsbreytinga og átök eins og innrás Rússa í Úkraínu hafa varpað ljósi á hversu samofin kerfin og virðiskeðjurnar okkar eru. Verð á mat hefur náð hæstu hæðum á þessu ári og fjöldi fólks sem býr við alvarlegt mataróöryggi hefur tvölfaldast frá árinu 2019, samkvæmt Alþjóðlegu Matvælastofnuninni. Við erum á umbreytingartímum og nú þarf að hugsa vel hvernig matkvælakerfi við viljum skapa. Styrkjum innlenda matvælaframleiðslu Við á Íslandi flytjum um helming af matvælum sem við neytum til landsins og „neyðarbirgðir á Íslandi eru sáralitlar,“ eins og fram kom í þætti Kveiks í síðasta mánuði. Í ljósi þess að við þurfum að auka árvekni um fæðuöryggi á Íslandi, tryggja að við verðum minna háð innfluttum hráefnum og aðföngum og styrkja innlenda matvælaframleiðslu, boðaði matvælaráðherra, Svandís Svavarsdóttir, til fyrsta Matvælaþingsins hérlendis. Á sama tíma voru kynnt drög að nýrri matvælastefnu fyrir Ísland. Fulltrúar starfsgreina sem koma að framleiðslu, vinnslu og dreifingu matvæla hérlendis komu saman í Hörpu og gáfu endurgjöf á drögin sem og veganesti inn í frekari þróun á þeim. Drög að matvælastefnu verða svo sett í samráðsgátt stjórnvalda, áður en unnin verður þingsályktunartillaga um matvælastefnu sem verður lögð fyrir Alþingi. Sinn versti óvinur? Matvælabransinn er einn mest mengandi iðnaður í heiminum og á sama tíma sá iðnaður sem loftslagsbreytingar hafa hvað mest áhrif á. Við höfum þegar umbreytt um helmingi af íbúarhæfu landi á jörðinni í ræktarland eða nýtt það í beitingu búfjár. Rekja má um 80% af rýrnun líffræðilegs fjölbreytileika til þess hvernig við nýtum náttúruna til framleiðslu matar og nýtingu búfjár. Segja má að alþjóðlegt matvælakerfi sé sinn versti óvinur. Það tekur á móti gjöfum jarðar um leið og það grefur hratt undan þeim auðlindum sem það reiðir sig á. Matvælakerfin verði hreyfiafl í átt að sjálfbærni En svona þarf matvælabransinn ekki að vera. Hægt er að búa svo um hnútana að framleiðsla, þróun og dreifing matvæla sé í sátt við þolmörk jarðar og um leið svari þörfum og eftirspurn fólks. Sem dæmi er gífurleg umframframleiðsla á óhollum mat, sem dregur úr heilsu fólks. Þar að auki sóum við um þriðjungi matvæla á heimsvísu. Á móti kemur að í matvælakerfunum okkar felast stærstu tækifærin til að leysa loftslagskrísuna, sérstaklega þegar kemur að bindingu kolefnis og notkun á grænni orku. Hér liggja fjölmörg tækifæri á Íslandi sem og í íslensku hugviti sem beita má um allan heim. Áherslan á sjálfbærni og hringrásarhagkerfið markar leiðina Við hjá Festu fögnum áherslum á sjálfbærni og hringrásarhagkerfið í drögunum að matvælastefnu fyrir Ísland. Þar koma orðin sjálfbærni fyrir 29 sinnum og hringrásarhagkerfið 17 sinnum. Þetta er vísbending um réttan fókus. Á þinginu sjálfu kom það bersýnilega fram að í slíkum áherslum felast okkar stærstu tækifæri og áskoranir. Leiðarljós í rétta átt Við sjáum dæmi um slíkt hugvit í samstarfsverkefninu Orkídea á Suðurlandi, sem stuðlar að betri, grænni orkunýtingu og sjálfbærni í matvælaframleiðslu. VAXA, sem stundar lóðréttan landbúnað við framleiðslu á heilnæmum mat, káli og kryddjurtum, notar 90% minna vatn en hefðbundin utandyraræktun og notar ekkert skordýraeitur í sinni framleiðslu. Verandi er húð- og hárvöruframleiðandi sem endurvinnur og endurnýtir hráefni sem fellur til við aðra framleiðslu sem annars yrði hent. Á svipaðan hátt vinnur Gefn að því að skapa verðmæti úr aukaafurðum og úrgangi frá vinnslu líffitu, um leið og CO2 er bundið í ferlið. Fyrirtæki eins og súkkulaðiframleiðandinn Omnom eru í fararbroddi þegar kemur að því að tryggja sjálfbærni í allri virðiskeðjunni og mannsæmandi kjör fyrir kakóbaunaframleiðendur. 10.000 ára jafnvægi raskað á einni mannsævi Í 10.000 ár hafa veðurkerfi jarðar verið í þónokkru jafnvægi. Sveiflast um 1 gráðu til eða frá á þeim langa tíma. Á einni mannsævi hefur okkur tekist að raska þessu mikilvæga jafnvægi sem hefur gert okkur kleift að áætla uppskerur, flutninga, ferðalög og viðskiptaplön svo lengi sem fólk man. Í dag hefur meðalhlýnun þegar náð 1.2 gráðu á celsíus. Færri en níu uppskeru- eða gróðursetningarlotur eru eftir til ársins 2030, þegar við ætlum okkur að ná heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna og Parísarsamkomulaginu, sem felur í sér að halda okkur innan við 1.5 gráðu hlýnun, miðað við upphaf iðnbyltingar. Hagkerfin eiga að þjóna fólki og náttúru, ekki öfugt Í bók sinni Value(s) skrifar Mark Carney, fyrrverandi Seðlabankastjóri Englands og Kanada um sögu hagkerfis okkar og hvetur okkur til að endurskoða skilgreiningu okkar á virði. Hann segir okkur hafa misst tilfinninguna fyrir virði náttúrunnar sem við reiðum okkur á til að keyra áfram hagkerfin okkar, skapa verðmæti og hreinlega lifa af. Hann vísar í Oscar Wilde þegar hann segir „við vitum verðið á öllu en virði einskis.“ Carney gerir að umræðuefni hversu hratt við göngum á auðlindir jarðar án þess að greiða kostnaðarverð fyrir eða hlúa að getu jarðar til að endurnýja krafta sína. Hann tekur Amazon regnskóginn sem dæmi, en hann gegnir lykilhlutverki í veður- og vistkerfum heims. Á fyrstu 2 mánuðum þessa árs, var tvisvar sinnum stærri hluti af Amazon regnskóginum jafnaður við jörðu en að meðaltali á ári, síðastliðin tíu ár. Carney segir okkur ekki skilja eða vita virði trés í regnskógum Amazon, en höfum á hreinu hvað timbur í búðarhillu kostar. Í panelumræðum hitti Stefán Jón Hafstein, fyrrum sendiherra Íslands hjá FAO og höfundur bókarinnar Heimurinn eins og hann er, naglann á höfuðið þegar hann sagði að ,,hagkerfið þarf að þjóna matvælakerfinu, ekki öfugt.“ Þetta er spurning um forgangsröðun. Hrund Gunnsteinsdóttir, framkvæmdastjóri Festu – miðstöð um sjálfbærniÍsabella Ósk Másdóttir, miðlunarstjóri Festu – miðstöð um sjálfbærni
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar
Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun