Er kynjafræði lykillinn að fjölbreyttara námsvali? Laufey Axelsdóttir, Arnar Gíslason, Sveinn Guðmundsson og Sæunn Gísladóttir skrifa 9. febrúar 2023 08:00 Í dag eru konur í meirihluta þeirra sem útskrifast úr námi á bæði framhalds- og háskólastigi. Ein skýring á lægra hlutfalli karla í háskólum snýr að brotthvarfi af framhaldsskólastiginu þar sem árlegt brotthvarf nýnema hefur verið meira meðal drengja en stúlkna sem má skýra með ólíkum einkunnum kynjanna við lok grunnskóla. Þá hefur kynbundið námsval verið áberandi á báðum skólastigunum. Þrátt fyrir öflugan lagaramma, jafnréttisáætlanir háskólanna, stefnur stjórnvalda og ýmis átaks- og hvatningarverkefni til að jafna námsval kynjanna og vinna gegn staðalímyndum í námsvali hefur ekki tekist að snúa þróuninni við. Á það einkum við um nám sem flokkast sem hefðbundin kvennafög. Tildrög þessara skrifa er nýútkomin skýrsla samráðsvettvangs jafnréttisfulltrúa háskólanna, „Staðalímyndir í háskólum” sem unnin var af Laufeyju Axelsdóttur, nýdoktor í kynjafræði með styrk frá mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Í skýrslunni er fjallað um stöðu mála og lagðar fram tillögur að aðgerðum til að jafna hlutfall kynja í háskólanámi á Íslandi. Líkt og sjá má á mynd 1 hafa karlar undanfarna áratugi verið í minnihluta nemenda sem brautskrást með stúdentspróf (39-44%) en í meirihluta þeirra sem brautskrást með annað próf af framhaldsskólastigi (53-71%), eins og grunnpróf úr iðn, grunnpróf starfsgreina, réttindapróf starfsgreina, burtfararpróf úr iðn og sveinspróf (gögn fengin á vef Hagstofu Íslands). Mynd 1. Hlutfall karla af brautskráðum nemendum á framhaldsskólastigi eftir próftegundum. Á háskólastiginu hafa konur verið í meirihluta á flestum námssviðum en karlar eru í meirihluta nemenda í STEM greinum (vísindum, tækni, verkfræði og stærfræði). Hlutfall kvenna hefur aukist talsvert í þessum greinum undanfarna áratugi, m.a. vegna hvatningarverkefna sem háskólarnir hafa sett af stað. Árið 2020 voru konur um 43% brautskráðra nemenda í grunnnámi úr eðlisfræði, 36% í stærðfræði, 29% í tölvunarfræði og 33% í mannvirkja- og byggingarverkfræði. Staðan er hins vegar gjörólík í hefðbundnum kvennafögum eins og leikskólakennaranámi og hjúkrunar- og ljósmóðurfræði þar sem erfiðlega hefur gengið að fjölga körlum. Framan af var hlutfall brautskráðra karla úr leikskólakennaranámi á bilinu 0-5% en síðan 2016 hefur hlufall karla að mestu verið í kringum 10% brautskráðra nemenda úr faginu. Aftur á móti hefur hlutfall brautskáðra karla í hjúkrunarfræði haldist lágt og var 3% árið 2020. Átaksverkefni til að fjölga körlum í þessu námi hafa því borið takmarkaðan árangur. Af hverju hafa átaksverkefnin síður virkað þegar kemur að hefðbundnum kvennafögum? Eru það launin sem þarf að leiðrétta? Bent hefur verið á að hefbundin kvennastörf séu verr launuð en hefðbundin karlastörf og að karlar fælist launakjör þessara starfa. Mikill munur getur verið á tekjum fólks á kynjuðum vinnumarkaði, og benti Þóra Kristín Þórsdóttir hjá BHM nýverið á að „139 milljón króna munur gæti verið á ævitekjum gagnkynja hjóna með jafn langa menntun sem hófu störf á sama tíma hjá ríkisstofnun.” Konan í þessu dæmi var með meistarapróf í heilbrigðisfagi en karlinn með meistarapróf í fagi sem er ekki hefðbundið heilbrigðis- eða velferðarfag (lögfræðingur/hagfræðingur/verkfræðingur). Þá virðist menntun skila konum takmörkuðum tækifærum til forystustarfa í atvinnulífinu og aukin menntun þeirra virðist lítil áhrif hafa á staðalímyndina um „karlstjórnandann“ eins og sjá má á mynd 2 (Gögn fengin á vef Hagstofu Íslands, vef Hæstaréttar Íslands, vef Stjórnarráðs Íslands og Alþingisvefnum). Mynd 2. Hlutfall karla og kvenna í helstu áhrifastöðum samfélagsins á árunum 2017-2022. En hvað er til ráða? Hvernig getum við jafnað námsval kynanna og stuðlað að jöfnum tækifærum til náms- og starfsvals? Höfundar benda sérstaklega á mikilvægi kynjafræðimenntunar á öllum skólastigum. Staðalímyndir eru takmarkandi og stuðla að einsleitri sýn á stúlkur og drengi og útiloka t.d. trans og kynsegin nemendur, fatlaða nemendur og nemendur með erlendan bakgrunn. Þekking á samfélagslegum væntingum um kynhlutverk og áhrifum staðalímynda á náms- og starfsval er þýðingarmikill þáttur í átt að jafnara samfélagi. Skýrslan varpar ljósi á mikilvægi þess að leita leiða til að vinna gegn hugmyndum um kynhlutverk og kynbundnum staðalímyndum um nám og störf. Slíkar hugmyndir geta komið í veg fyrir jafna möguleika einstaklinga til námsvals, starfsframa, lífsafkomu og áhrifa. Öflugar aðgerðir og úrbætur í skólasamfélaginu með stuðningi stjórnvalda geta unnið gegn félagslegum hindrunum, stuðlað að auknu menntunarstigi í landinu og skapað tækifæri fyrir alla í samfélaginu. Laufey kynnir niðurstöður sínar og tillögur á málþingi í Hátíðasal Aðalbyggingar Háskóla Íslands, fimmtudaginn 9. febrúar kl. 14.30 (og í streymi á Facebook síðu Jafnréttisdaga) og er allt áhugafólk um málefnið velkomið. Skýrsluna er að finna á vefnum jafnretti.hi.is. Laufey Axelsdóttir, skýrsluhöfundur og nýdoktor í kynjafræði, Arnar Gíslason og Sveinn Guðmundsson, jafnréttisfulltrúar Háskóla Íslands, og Sæunn Gísladóttir, starfsmaður jafnréttisráðs Háskólans á Akureyri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jafnréttismál Háskólar Skóla- og menntamál Sæunn Gísladóttir Mest lesið Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir Skoðun Ef eitthvað væri að marka Bjarna Gunnar Smári Egilsson Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Á að hita upp allan Faxaflóann? Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Á tímamótum: Sameinuðu þjóðirnar í 80 ár Vala Karen Viðarsdóttir,Védís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Borgar sig að vanmeta menntun? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hækkar gjöld á háskólanema Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Farsæld barna í fyrirrúmi Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir skrifar Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir skrifar Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson skrifar Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi skrifar Sjá meira
Í dag eru konur í meirihluta þeirra sem útskrifast úr námi á bæði framhalds- og háskólastigi. Ein skýring á lægra hlutfalli karla í háskólum snýr að brotthvarfi af framhaldsskólastiginu þar sem árlegt brotthvarf nýnema hefur verið meira meðal drengja en stúlkna sem má skýra með ólíkum einkunnum kynjanna við lok grunnskóla. Þá hefur kynbundið námsval verið áberandi á báðum skólastigunum. Þrátt fyrir öflugan lagaramma, jafnréttisáætlanir háskólanna, stefnur stjórnvalda og ýmis átaks- og hvatningarverkefni til að jafna námsval kynjanna og vinna gegn staðalímyndum í námsvali hefur ekki tekist að snúa þróuninni við. Á það einkum við um nám sem flokkast sem hefðbundin kvennafög. Tildrög þessara skrifa er nýútkomin skýrsla samráðsvettvangs jafnréttisfulltrúa háskólanna, „Staðalímyndir í háskólum” sem unnin var af Laufeyju Axelsdóttur, nýdoktor í kynjafræði með styrk frá mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Í skýrslunni er fjallað um stöðu mála og lagðar fram tillögur að aðgerðum til að jafna hlutfall kynja í háskólanámi á Íslandi. Líkt og sjá má á mynd 1 hafa karlar undanfarna áratugi verið í minnihluta nemenda sem brautskrást með stúdentspróf (39-44%) en í meirihluta þeirra sem brautskrást með annað próf af framhaldsskólastigi (53-71%), eins og grunnpróf úr iðn, grunnpróf starfsgreina, réttindapróf starfsgreina, burtfararpróf úr iðn og sveinspróf (gögn fengin á vef Hagstofu Íslands). Mynd 1. Hlutfall karla af brautskráðum nemendum á framhaldsskólastigi eftir próftegundum. Á háskólastiginu hafa konur verið í meirihluta á flestum námssviðum en karlar eru í meirihluta nemenda í STEM greinum (vísindum, tækni, verkfræði og stærfræði). Hlutfall kvenna hefur aukist talsvert í þessum greinum undanfarna áratugi, m.a. vegna hvatningarverkefna sem háskólarnir hafa sett af stað. Árið 2020 voru konur um 43% brautskráðra nemenda í grunnnámi úr eðlisfræði, 36% í stærðfræði, 29% í tölvunarfræði og 33% í mannvirkja- og byggingarverkfræði. Staðan er hins vegar gjörólík í hefðbundnum kvennafögum eins og leikskólakennaranámi og hjúkrunar- og ljósmóðurfræði þar sem erfiðlega hefur gengið að fjölga körlum. Framan af var hlutfall brautskráðra karla úr leikskólakennaranámi á bilinu 0-5% en síðan 2016 hefur hlufall karla að mestu verið í kringum 10% brautskráðra nemenda úr faginu. Aftur á móti hefur hlutfall brautskáðra karla í hjúkrunarfræði haldist lágt og var 3% árið 2020. Átaksverkefni til að fjölga körlum í þessu námi hafa því borið takmarkaðan árangur. Af hverju hafa átaksverkefnin síður virkað þegar kemur að hefðbundnum kvennafögum? Eru það launin sem þarf að leiðrétta? Bent hefur verið á að hefbundin kvennastörf séu verr launuð en hefðbundin karlastörf og að karlar fælist launakjör þessara starfa. Mikill munur getur verið á tekjum fólks á kynjuðum vinnumarkaði, og benti Þóra Kristín Þórsdóttir hjá BHM nýverið á að „139 milljón króna munur gæti verið á ævitekjum gagnkynja hjóna með jafn langa menntun sem hófu störf á sama tíma hjá ríkisstofnun.” Konan í þessu dæmi var með meistarapróf í heilbrigðisfagi en karlinn með meistarapróf í fagi sem er ekki hefðbundið heilbrigðis- eða velferðarfag (lögfræðingur/hagfræðingur/verkfræðingur). Þá virðist menntun skila konum takmörkuðum tækifærum til forystustarfa í atvinnulífinu og aukin menntun þeirra virðist lítil áhrif hafa á staðalímyndina um „karlstjórnandann“ eins og sjá má á mynd 2 (Gögn fengin á vef Hagstofu Íslands, vef Hæstaréttar Íslands, vef Stjórnarráðs Íslands og Alþingisvefnum). Mynd 2. Hlutfall karla og kvenna í helstu áhrifastöðum samfélagsins á árunum 2017-2022. En hvað er til ráða? Hvernig getum við jafnað námsval kynanna og stuðlað að jöfnum tækifærum til náms- og starfsvals? Höfundar benda sérstaklega á mikilvægi kynjafræðimenntunar á öllum skólastigum. Staðalímyndir eru takmarkandi og stuðla að einsleitri sýn á stúlkur og drengi og útiloka t.d. trans og kynsegin nemendur, fatlaða nemendur og nemendur með erlendan bakgrunn. Þekking á samfélagslegum væntingum um kynhlutverk og áhrifum staðalímynda á náms- og starfsval er þýðingarmikill þáttur í átt að jafnara samfélagi. Skýrslan varpar ljósi á mikilvægi þess að leita leiða til að vinna gegn hugmyndum um kynhlutverk og kynbundnum staðalímyndum um nám og störf. Slíkar hugmyndir geta komið í veg fyrir jafna möguleika einstaklinga til námsvals, starfsframa, lífsafkomu og áhrifa. Öflugar aðgerðir og úrbætur í skólasamfélaginu með stuðningi stjórnvalda geta unnið gegn félagslegum hindrunum, stuðlað að auknu menntunarstigi í landinu og skapað tækifæri fyrir alla í samfélaginu. Laufey kynnir niðurstöður sínar og tillögur á málþingi í Hátíðasal Aðalbyggingar Háskóla Íslands, fimmtudaginn 9. febrúar kl. 14.30 (og í streymi á Facebook síðu Jafnréttisdaga) og er allt áhugafólk um málefnið velkomið. Skýrsluna er að finna á vefnum jafnretti.hi.is. Laufey Axelsdóttir, skýrsluhöfundur og nýdoktor í kynjafræði, Arnar Gíslason og Sveinn Guðmundsson, jafnréttisfulltrúar Háskóla Íslands, og Sæunn Gísladóttir, starfsmaður jafnréttisráðs Háskólans á Akureyri.
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun
Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar
Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun