Mannréttindi. Tjáningarfrelsið. Heiðar Eiríksson skrifar 17. febrúar 2024 10:01 Í upphafi vikunnar birtist á vefmiðlinum visir.is skoðanagrein sem send hafði verið þangað til birtingar. Höfundur greinarinnar var lögmaður og var í henni sett fram hvöss gagnrýni á fréttamann vegna birtingu fréttar af tilteknu máli. Yfirmaður fréttamannsins hafði áður svarað gagnrýninni með því að vísa til tjáningarfrelsis fréttamannsins sem varið væri af 2. mgr. 73. gr. íslensku stjórnarskrárinnar. Um þetta ritaði greinarhöfundur eftirfarandi: Það er ansi langt seilst þegar yfirmaður starfsmanns þarf að teygja sig alla leið í stjórnarskrána og mannréttindasáttmála Evrópu til að réttlæta umfjöllun starfsmannsins. Það bendir til þess að viðkomandi hafi vondan málstað að verja og vekur enn fleiri spurningar en áður um fagleg vinnubrögð „útvarps allra landsmanna“. Það er erfitt að komast hjá því að túlka þessi orð á annan veg en svo að höfundur greinarinnar telji að íslensk stjórnarskrá sé aðeins einhverskonar hálmstrá sem þeir einir grípi í sem þurfa að verja málsstað sem í raun sé óverjandi. Með öðrum orðum að þeir sem vísi í ákvæði hennar til stuðnings afstöðu sinni veiki málsstað sinn með því. Það er nýlunda að sjá löglærða menn setja slíkt fram og því er rétt að gera fyrirvara um hvort þetta var í raun meining höfundar. Tjáningarfrelsi fjölmiða Öll frjálslynd lýðræðisríki hafa fyrir löngu viðurkennt mikilvægi frjálsrar fjölmiðlunar og að án hennar geti lýðræðið ekki þrifist í raun. Fjölmiðar gegna gríðarlega mikilvægu hlutverki og er játað umtalsvert svigrúm hvað varðar aðgang að upplýsingum og birtingu þeirra. Þeim er sömuleiðis og á að vera tryggður réttur til að halda upplýsingum um heimildarmenn leyndum fyrir almenningi og yfirvöldum en slíkt kann að vera nauðsynlegt til að upplýsingar um mikilvæg málefni berist til almennings. Án fullnægjandi upplýsinga getur almenningur ekki tekið afstöðu til samfélagslegra málefna og ekki verið virkir þátttakendur í lýðræðislegri ákvaraðanatöku. En tjáningarfrelsi frétta- og blaðamanna fylgja ekki aðeins réttindi. Því fylgja einnig sérstakar skyldur sem taka verður alvarlega. Tjáningarfrelsið felur einnig í sér rétt almennings til að fá upplýsingar. Ef réttur fjölmiðla til miðlunar upplýsinga er skertur þá hefur það áhrif á þann hluta tjáningarfrelsisins sem á að tryggja almenningi aðgang að tjáningunni eða með öðrum orðum réttinn til aðgangs að upplýsingum. Á sama hátt getur réttur almennings til móttöku á upplýsingum farið forgörðum ef fjölmiðlar takmarka fréttaflutning sinn á einhvern hátt með því að halda tilteknum atriðum eða upplýsingum að almenningi en leyna öðrum atriðum. Sömuleiðis ef fréttaflutningur verður einhliða eða ef fluttar eru fréttir án þess að mikilvæg atriði eða atvik hafi verið könnuð. Slík framkvæmd fréttamennsku veldur upplýsingaóreiðu og hún er bein ógn við lýðræðið. Þetta getur gerst ef umfjöllun fjölmiðils um sakamál einskorðast við frásagnir og sjónarmið þeirra sem hafðir eru fyrir sök en þolanda og öðrum sem vilja leiðrétta frásagnir af atvikum eða koma öðrum sjónarmiðum á framfæri er neitað um birtingu þeirra. Tjáningarfrelsi einstaklinga Það eru ekki aðeins fjölmiðlarnir sem njóta góðs af stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi né heldur er réttur almennings samkvæmt því bundinn við réttinn til móttöku á upplýsingum. Sérhver maður innan íslenskrar lögsögu nýtur réttar til að tjá þær skoðanir sínar sem hann óskar eða upplýsa eftir því sem hann telur heppilegast um hugsanir sínar, sannfæringu eða annað. Stjórnarskráin heimilar aðeins örfáar undantekningar frá þessu sem aðeins má gera með lögum. Slík lög þurfa auk þess að samræmast lýðræðishefðinni hvað markmið og efni varðar. Fjölmiðlar verða auðvitað ekki þvingaðir til að miðla til almennings skoðunum eða upplýsingum sem þeir ekki vilja miðla. Þeim sem ekki finnst þeir fá áheyrn fjölmiðla eða aðgang að almenningi í gegnum þá er alltaf frjálst að miðla upplýsingunum með öðrum hætti. Fjölmörg dæmi eru um slíkt og á undanförnum árum hafa ekki aðeins einstaklingar og fyrirtæki, heldur einnig stofnanir hins opinbera og félagasamtök, kostað miðlun upplýsinga sem þau telja að eigi erindi til almennings. Þessu hafa fjölmiðlar því miður tekið misjafnlega og í einhverjum tilvikum, þegar einstaklingar eða fyrirtæki hafa átt í hlut, jafnvel látið að því liggja að slík miðlun upplýsinga jafngildi árásum á fréttamenn, trúverðugleika þeirra og jafnvel tjáningarfrelsið. Slík viðbrögð samræmast hins vegar ekki sjónarmiðum um virðingu fyrir tjáningarfrelsi sem almennum mannréttindum. Forsenda lýðræðis Það má velta því fyrir sér hvort það geti ekki verið gott að vernda almenning fyrir röngum eða óheppilegum upplýsingum með því að banna birtingu þeirra. Hinar stóru hreyfingar kommúnista og þjóðernissósíalista 20. aldarinnar voru þeirrar skoðunar. Það kann sömuleiðis að vera freistandi fyrir stjórnmálahreyfingar í lýðræðisríkjum að koma málum þannig fyrir að aðeins upplýsingar sem þjóna stefnu þeirra komist til almennings. Skemmst er að minnast þess að á dögunum lýsti íslenskur stjórnmálamaður þeirri skoðun sinni að skilyrða ætti ríkisstyrk til fjölmiðla þannig að aðeins þeir fjölmiðlar sem segðu réttar fréttir ættu að fá hann. Ætla má að fyrir þessum stjórnmálamanni hafði vakað að tryggja að þess yrði gætt að almenningur fengi vandaðar upplýsingar sem væru sannleikanum samkvæmar. Vafalítið hefur viðkomandi þótt fréttin sem varð kveikjan að þessum ummælum vera röng af því að hún samræmdist ekki sýn hans á samfélagið. Þetta var að mínu viti óheppilegt því ég tel hugmyndir af þessu tagi grafa undan tjáningarfrelsinu. Ef til vill er það óttinn við að almenningur trúi ósannindum eða taki rangar ákvarðanir sem veldur tilhneigingu til þess að vilja hefta tjáningafrelsi eða stýra því hverju er miðlað opinberlega. Lýðræðishugmyndir nútímans ganga hins vegar út frá því að hinn venjulegi maður sé nægilegu skyni borinn til að meta upplýsingar sem hann fær og koma að lausn sameiginlegra úrlausnarefna samfélagsins á grundvelli þeirra. Hugmyndum um að aðeins lítill hluti manna hafi gáfur og þekkingu til að taka ákarðanir fyrir hönd almennings hefur verið hafnað. Þöggun og önnur takmörkun tjáningarfrelsisins eru ógn við lýðræðið og leiðarvísir til harðstjórnar. Það kann að vera að árekstur hugmynda og upplýsinga einkennist oft af hávaða og glundroða en það er gjaldið sem við greiðum fyrir lýðræðið sem fært hefur okkur meira réttlæti og meiri hagsæld en nokkuð annað stjórnskipulag í sögu mannkyns. Höfundur er lögmaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tjáningarfrelsi Fjölmiðlar Stjórnarskrá Mannréttindi Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Í upphafi vikunnar birtist á vefmiðlinum visir.is skoðanagrein sem send hafði verið þangað til birtingar. Höfundur greinarinnar var lögmaður og var í henni sett fram hvöss gagnrýni á fréttamann vegna birtingu fréttar af tilteknu máli. Yfirmaður fréttamannsins hafði áður svarað gagnrýninni með því að vísa til tjáningarfrelsis fréttamannsins sem varið væri af 2. mgr. 73. gr. íslensku stjórnarskrárinnar. Um þetta ritaði greinarhöfundur eftirfarandi: Það er ansi langt seilst þegar yfirmaður starfsmanns þarf að teygja sig alla leið í stjórnarskrána og mannréttindasáttmála Evrópu til að réttlæta umfjöllun starfsmannsins. Það bendir til þess að viðkomandi hafi vondan málstað að verja og vekur enn fleiri spurningar en áður um fagleg vinnubrögð „útvarps allra landsmanna“. Það er erfitt að komast hjá því að túlka þessi orð á annan veg en svo að höfundur greinarinnar telji að íslensk stjórnarskrá sé aðeins einhverskonar hálmstrá sem þeir einir grípi í sem þurfa að verja málsstað sem í raun sé óverjandi. Með öðrum orðum að þeir sem vísi í ákvæði hennar til stuðnings afstöðu sinni veiki málsstað sinn með því. Það er nýlunda að sjá löglærða menn setja slíkt fram og því er rétt að gera fyrirvara um hvort þetta var í raun meining höfundar. Tjáningarfrelsi fjölmiða Öll frjálslynd lýðræðisríki hafa fyrir löngu viðurkennt mikilvægi frjálsrar fjölmiðlunar og að án hennar geti lýðræðið ekki þrifist í raun. Fjölmiðar gegna gríðarlega mikilvægu hlutverki og er játað umtalsvert svigrúm hvað varðar aðgang að upplýsingum og birtingu þeirra. Þeim er sömuleiðis og á að vera tryggður réttur til að halda upplýsingum um heimildarmenn leyndum fyrir almenningi og yfirvöldum en slíkt kann að vera nauðsynlegt til að upplýsingar um mikilvæg málefni berist til almennings. Án fullnægjandi upplýsinga getur almenningur ekki tekið afstöðu til samfélagslegra málefna og ekki verið virkir þátttakendur í lýðræðislegri ákvaraðanatöku. En tjáningarfrelsi frétta- og blaðamanna fylgja ekki aðeins réttindi. Því fylgja einnig sérstakar skyldur sem taka verður alvarlega. Tjáningarfrelsið felur einnig í sér rétt almennings til að fá upplýsingar. Ef réttur fjölmiðla til miðlunar upplýsinga er skertur þá hefur það áhrif á þann hluta tjáningarfrelsisins sem á að tryggja almenningi aðgang að tjáningunni eða með öðrum orðum réttinn til aðgangs að upplýsingum. Á sama hátt getur réttur almennings til móttöku á upplýsingum farið forgörðum ef fjölmiðlar takmarka fréttaflutning sinn á einhvern hátt með því að halda tilteknum atriðum eða upplýsingum að almenningi en leyna öðrum atriðum. Sömuleiðis ef fréttaflutningur verður einhliða eða ef fluttar eru fréttir án þess að mikilvæg atriði eða atvik hafi verið könnuð. Slík framkvæmd fréttamennsku veldur upplýsingaóreiðu og hún er bein ógn við lýðræðið. Þetta getur gerst ef umfjöllun fjölmiðils um sakamál einskorðast við frásagnir og sjónarmið þeirra sem hafðir eru fyrir sök en þolanda og öðrum sem vilja leiðrétta frásagnir af atvikum eða koma öðrum sjónarmiðum á framfæri er neitað um birtingu þeirra. Tjáningarfrelsi einstaklinga Það eru ekki aðeins fjölmiðlarnir sem njóta góðs af stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi né heldur er réttur almennings samkvæmt því bundinn við réttinn til móttöku á upplýsingum. Sérhver maður innan íslenskrar lögsögu nýtur réttar til að tjá þær skoðanir sínar sem hann óskar eða upplýsa eftir því sem hann telur heppilegast um hugsanir sínar, sannfæringu eða annað. Stjórnarskráin heimilar aðeins örfáar undantekningar frá þessu sem aðeins má gera með lögum. Slík lög þurfa auk þess að samræmast lýðræðishefðinni hvað markmið og efni varðar. Fjölmiðlar verða auðvitað ekki þvingaðir til að miðla til almennings skoðunum eða upplýsingum sem þeir ekki vilja miðla. Þeim sem ekki finnst þeir fá áheyrn fjölmiðla eða aðgang að almenningi í gegnum þá er alltaf frjálst að miðla upplýsingunum með öðrum hætti. Fjölmörg dæmi eru um slíkt og á undanförnum árum hafa ekki aðeins einstaklingar og fyrirtæki, heldur einnig stofnanir hins opinbera og félagasamtök, kostað miðlun upplýsinga sem þau telja að eigi erindi til almennings. Þessu hafa fjölmiðlar því miður tekið misjafnlega og í einhverjum tilvikum, þegar einstaklingar eða fyrirtæki hafa átt í hlut, jafnvel látið að því liggja að slík miðlun upplýsinga jafngildi árásum á fréttamenn, trúverðugleika þeirra og jafnvel tjáningarfrelsið. Slík viðbrögð samræmast hins vegar ekki sjónarmiðum um virðingu fyrir tjáningarfrelsi sem almennum mannréttindum. Forsenda lýðræðis Það má velta því fyrir sér hvort það geti ekki verið gott að vernda almenning fyrir röngum eða óheppilegum upplýsingum með því að banna birtingu þeirra. Hinar stóru hreyfingar kommúnista og þjóðernissósíalista 20. aldarinnar voru þeirrar skoðunar. Það kann sömuleiðis að vera freistandi fyrir stjórnmálahreyfingar í lýðræðisríkjum að koma málum þannig fyrir að aðeins upplýsingar sem þjóna stefnu þeirra komist til almennings. Skemmst er að minnast þess að á dögunum lýsti íslenskur stjórnmálamaður þeirri skoðun sinni að skilyrða ætti ríkisstyrk til fjölmiðla þannig að aðeins þeir fjölmiðlar sem segðu réttar fréttir ættu að fá hann. Ætla má að fyrir þessum stjórnmálamanni hafði vakað að tryggja að þess yrði gætt að almenningur fengi vandaðar upplýsingar sem væru sannleikanum samkvæmar. Vafalítið hefur viðkomandi þótt fréttin sem varð kveikjan að þessum ummælum vera röng af því að hún samræmdist ekki sýn hans á samfélagið. Þetta var að mínu viti óheppilegt því ég tel hugmyndir af þessu tagi grafa undan tjáningarfrelsinu. Ef til vill er það óttinn við að almenningur trúi ósannindum eða taki rangar ákvarðanir sem veldur tilhneigingu til þess að vilja hefta tjáningafrelsi eða stýra því hverju er miðlað opinberlega. Lýðræðishugmyndir nútímans ganga hins vegar út frá því að hinn venjulegi maður sé nægilegu skyni borinn til að meta upplýsingar sem hann fær og koma að lausn sameiginlegra úrlausnarefna samfélagsins á grundvelli þeirra. Hugmyndum um að aðeins lítill hluti manna hafi gáfur og þekkingu til að taka ákarðanir fyrir hönd almennings hefur verið hafnað. Þöggun og önnur takmörkun tjáningarfrelsisins eru ógn við lýðræðið og leiðarvísir til harðstjórnar. Það kann að vera að árekstur hugmynda og upplýsinga einkennist oft af hávaða og glundroða en það er gjaldið sem við greiðum fyrir lýðræðið sem fært hefur okkur meira réttlæti og meiri hagsæld en nokkuð annað stjórnskipulag í sögu mannkyns. Höfundur er lögmaður.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun