Samfélag sem týnir sjálfu sér Viðar Halldórsson skrifar 5. september 2024 12:01 Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Streita og kulnun Viðar Halldórsson Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Sjá meira
Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun