Sagnaarfur Biblíunnar – Heildræn sýn á sköpunina Sigurvin Lárus Jónsson skrifar 21. nóvember 2024 10:02 Við lifum nú ögurtíma, þar sem áhugi okkar á því hver við erum sem mannkyn og hvernig við hugsum, munu skilgreina hvort við eigum framtíð á þessari jörð. Metsölubækur á borð við Sapienseftir Yuval Noah Harari, sem tekst á við manninn í sögulegu samhengi og á mörkum hugvísinda og náttúruvísinda, bera merki um slíkan áhuga. Harari rekur mannkynssöguna frá því að við komumst til meðvitundar um okkur sjálf og fórum að segja hvert öðru sögur fyrir 70.000 árum, til 21. aldar þegar við höfum náð yfirráðum yfir eigin þróun. Harari málar mynd sína með breiðum pensli, og hefur verið gagnrýndur fyrir það, en hann endar bókina á því myndmáli að við séum „dýrið sem varð að guði“ og séum sé slík hættuleg: „Er eitthvað hættulegra en ófullnægðir og óábyrgir guðir, sem vita ekki hvað þeir vilja“. Um mannskilning og mannmiðlægni Það er varhugavert að einfalda mannskilning um of en það má segja að mannkynið hafi í gegnum hugmyndasöguna skilið manninn eftir ólíkum ásum. Einn ásinn er á milli skynsemishyggju og tilfinningasemi og spyr, erum við tilfinningaverur sem búum yfir getunni til að hugsa rökrænt eða erum við skynsemisverur glæddar tilfinningum? Hugmyndasaga 18. aldar einkennist af þessum spurningum, frá upplýsingu til rómantíkur. Annar ásinn er á milli einstaklingshyggju og félagshyggju, en sá ás lá til grundvallar 19. öldinni með iðnbyltingu og hugmyndum Charles Darwin um náttúruval annarsvegar og sósíalisma og hugmyndum um þátt samvinnu í þróunarkenningum hinsvegar. Þriðji ásinn fjallar síðan um eðli illskunnar en undir lok 19. aldar var ríkjandi jákvæð sýn á manninn, sem taldi möguleika hans nær ótakmarkaða, og á 20. öldinni varð að endurskoða þann mannskilning eftir skelfingar heimstyrjaldanna tveggja og eftirköst þeirra. Í samtímanum hafa margþættar hugmyndir áhrif á mannskilning okkar, á borð við póstmódernisma, rannsóknir á taugafræði, og gervigreind, en mannmiðlægni okkar er lífsseig, sú hugmynd að mannkynið sé upphaf og endir alls. Mannmiðlægni er að mati heimspekinga á borð við Arne Næss, rótin af vistkerfisvanda okkar og þarf að hans mati að víkja fyrir heildrænni sýn á heiminn, þar sem vistkerfið er í forgrunni. Trúarleiðtogar hafa lagt sitt lóð á vogarskálarnar í átt að slíkri hugsun, m.a. Frans Páfi í umburðarbréfinu Laudato Si´ og Lúterska heimssambandið, og hérlendis guðfræðingar við Háskóla Íslands og Bjarni Karlsson í bók sinni Bati frá tilgangsleysi. Mannsmynd Sköpunarsögunnar Í gegnum hugmyndasöguna hefur Biblían glætt umræðuna um stöðu okkar og tilveru í heiminum myndmáli, en sögur og myndmál eru þau verkfæri sem mannkyninu er tamast að nota til að takast á við veruleikann. Það er í gegnum táknsögur og myndmál sem við sköpum tilveru okkar merkingu og við segjum sögur til að staðsetja okkur í tilverunni. Mannsmynd Biblíunnar er miðlað í gegnum táknsögur og Biblían hefst á ljóði, sem segir frá sköpun heimsins. Sköpun Guðs er góð og í lok sköpunarsögunnar segir: „Og Guð leit allt sem hann hafði gert, og sjá, það var harla gott.“ Manneskjur eru í sköpunarsögunni skapaðar í ímynd Guðs og það myndmál ber með sér að allar manneskjur eru heilagar, þær njóta mannhelgi, mannvirðingar, mannréttinda og jafnréttis, sem ekki verður frá neinni manneskju tekið. „Og Guð skapaði manninn eftir sinni mynd. Hann skapaði hann eftir Guðs mynd. Hann skapaði þau karl og konu.“ Manneskjur bera í sköpunarsögunni ábyrgð á sköpun Guðs, „Guð blessaði þau og Guð sagði við þau: „Verið frjósöm, fjölgið ykkur og fyllið jörðina, gerið ykkur hana undirgefna og ríkið yfir fiskum sjávarins og fuglum himinsins og öllum dýrum sem hrærast á jörðinni.“ Undirgefni í þessu samhengi merkir ekki að manneskjan hafi leyfi til arðráns eða eyðileggingar, heldur erum við kölluð til ábyrgðar gagnvart því vistkerfi sem okkur er treyst fyrir. Þegar vistkerfið er ekki í blóma sökum ágangs okkar, höfum við brugðist þeirri ábyrgð. Manneskjur eru í sköpunarsögunni frjálsar og bera siðferðilega ábyrgð á gjörðum sínum. Fyrsta fólkinu var í aldingarðinum settar reglur og mörk, og þegar þau fóru yfir þau mörk voru þau kölluð til ábyrgðar. Táknsaga syndafallsins er þroskasaga mannkyns, reynsla sem við upplifum sem einstaklingar í uppeldinu og sem samfélag í sameiginlegu þroskaferli. Án frelsis er ekki hægt að kalla okkur til ábyrgðar. Manneskjur eru í sköpunarsögunni tengdar bókstaflegum böndum, fyrsta fólkið er af hvort öðru komið og afkomendasagan fjallar öðrum þræði um fjölskyldubönd og ábyrgð systkina gagnvart hvert öðru. Sagan af fyrstu fjölskyldunni er áminning um að við erum öll skyld, að mannkynið allt er ein fjölskylda og að við tilheyrum sem slík hvert öðru, við berum fjölþættar skyldur til allra. Manneskjur eru í sköpunarsögunni hluti af sáttmálssamfélagi og í gegnum allar sögur Biblíunnar eru þær minntar á að þær eru hluti af sköpuninni og tilheyra sem slíkar sáttmálssambandi við Guð. Tvöfalda kærleiksboðorðið er úr Mósebókum komið, „Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig“, og Davíðsálmar eru fullir myndmáli um að Guð vaki yfir með elsku sinni. „Drottinn er minn hirðir, mig mun ekkert bresta.“ Endurskoðuð mannsmynd Þær grundvallarspurningar sem mannkynið tekst nú á við, kalla á endurskoðun á þeirri mannsmynd sem við höfum. Biblían getur ekki veitt okkur endanleg svör um eðli mannsins en í henni er að finna myndmál og sögur sem eru sígildar, vegna þess að þær setja fram mannsmynd sem er á köflum raunsærri en sú mannmiðlægni sem hefur komið okkur í ógöngur. Manneskjur eru ekki einungis skynsemisverur eða tilfinningaverur, þær eru einnig tengslaverur og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki einungis einstaklingar, sameiginleg velferð alls mannkyns byggir á samvinnu og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki illar, þær eru í eðli sínu góðar, frjálsar og ábyrgar gjörða sinna, og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Við erum órofahluti sköpunarinnar og komumst ekki undan þeirri ábyrgð. Höfundur er Dr. Sigurvin Lárus Jónsson er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Trúmál Mest lesið Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson Skoðun Sakar aðra um það sem hún gerir sjálf Sigurjón Þórðarson Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvernig er staða lesblindra á Íslandi? Guðmundur S. Johnsen skrifar Skoðun Sakar aðra um það sem hún gerir sjálf Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald skrifar Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé skrifar Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason skrifar Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Pólitískt raunsæi og utanríkisstefna Íslands Ragnar Anthony Antonsson Gambrell skrifar Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Sjá meira
Við lifum nú ögurtíma, þar sem áhugi okkar á því hver við erum sem mannkyn og hvernig við hugsum, munu skilgreina hvort við eigum framtíð á þessari jörð. Metsölubækur á borð við Sapienseftir Yuval Noah Harari, sem tekst á við manninn í sögulegu samhengi og á mörkum hugvísinda og náttúruvísinda, bera merki um slíkan áhuga. Harari rekur mannkynssöguna frá því að við komumst til meðvitundar um okkur sjálf og fórum að segja hvert öðru sögur fyrir 70.000 árum, til 21. aldar þegar við höfum náð yfirráðum yfir eigin þróun. Harari málar mynd sína með breiðum pensli, og hefur verið gagnrýndur fyrir það, en hann endar bókina á því myndmáli að við séum „dýrið sem varð að guði“ og séum sé slík hættuleg: „Er eitthvað hættulegra en ófullnægðir og óábyrgir guðir, sem vita ekki hvað þeir vilja“. Um mannskilning og mannmiðlægni Það er varhugavert að einfalda mannskilning um of en það má segja að mannkynið hafi í gegnum hugmyndasöguna skilið manninn eftir ólíkum ásum. Einn ásinn er á milli skynsemishyggju og tilfinningasemi og spyr, erum við tilfinningaverur sem búum yfir getunni til að hugsa rökrænt eða erum við skynsemisverur glæddar tilfinningum? Hugmyndasaga 18. aldar einkennist af þessum spurningum, frá upplýsingu til rómantíkur. Annar ásinn er á milli einstaklingshyggju og félagshyggju, en sá ás lá til grundvallar 19. öldinni með iðnbyltingu og hugmyndum Charles Darwin um náttúruval annarsvegar og sósíalisma og hugmyndum um þátt samvinnu í þróunarkenningum hinsvegar. Þriðji ásinn fjallar síðan um eðli illskunnar en undir lok 19. aldar var ríkjandi jákvæð sýn á manninn, sem taldi möguleika hans nær ótakmarkaða, og á 20. öldinni varð að endurskoða þann mannskilning eftir skelfingar heimstyrjaldanna tveggja og eftirköst þeirra. Í samtímanum hafa margþættar hugmyndir áhrif á mannskilning okkar, á borð við póstmódernisma, rannsóknir á taugafræði, og gervigreind, en mannmiðlægni okkar er lífsseig, sú hugmynd að mannkynið sé upphaf og endir alls. Mannmiðlægni er að mati heimspekinga á borð við Arne Næss, rótin af vistkerfisvanda okkar og þarf að hans mati að víkja fyrir heildrænni sýn á heiminn, þar sem vistkerfið er í forgrunni. Trúarleiðtogar hafa lagt sitt lóð á vogarskálarnar í átt að slíkri hugsun, m.a. Frans Páfi í umburðarbréfinu Laudato Si´ og Lúterska heimssambandið, og hérlendis guðfræðingar við Háskóla Íslands og Bjarni Karlsson í bók sinni Bati frá tilgangsleysi. Mannsmynd Sköpunarsögunnar Í gegnum hugmyndasöguna hefur Biblían glætt umræðuna um stöðu okkar og tilveru í heiminum myndmáli, en sögur og myndmál eru þau verkfæri sem mannkyninu er tamast að nota til að takast á við veruleikann. Það er í gegnum táknsögur og myndmál sem við sköpum tilveru okkar merkingu og við segjum sögur til að staðsetja okkur í tilverunni. Mannsmynd Biblíunnar er miðlað í gegnum táknsögur og Biblían hefst á ljóði, sem segir frá sköpun heimsins. Sköpun Guðs er góð og í lok sköpunarsögunnar segir: „Og Guð leit allt sem hann hafði gert, og sjá, það var harla gott.“ Manneskjur eru í sköpunarsögunni skapaðar í ímynd Guðs og það myndmál ber með sér að allar manneskjur eru heilagar, þær njóta mannhelgi, mannvirðingar, mannréttinda og jafnréttis, sem ekki verður frá neinni manneskju tekið. „Og Guð skapaði manninn eftir sinni mynd. Hann skapaði hann eftir Guðs mynd. Hann skapaði þau karl og konu.“ Manneskjur bera í sköpunarsögunni ábyrgð á sköpun Guðs, „Guð blessaði þau og Guð sagði við þau: „Verið frjósöm, fjölgið ykkur og fyllið jörðina, gerið ykkur hana undirgefna og ríkið yfir fiskum sjávarins og fuglum himinsins og öllum dýrum sem hrærast á jörðinni.“ Undirgefni í þessu samhengi merkir ekki að manneskjan hafi leyfi til arðráns eða eyðileggingar, heldur erum við kölluð til ábyrgðar gagnvart því vistkerfi sem okkur er treyst fyrir. Þegar vistkerfið er ekki í blóma sökum ágangs okkar, höfum við brugðist þeirri ábyrgð. Manneskjur eru í sköpunarsögunni frjálsar og bera siðferðilega ábyrgð á gjörðum sínum. Fyrsta fólkinu var í aldingarðinum settar reglur og mörk, og þegar þau fóru yfir þau mörk voru þau kölluð til ábyrgðar. Táknsaga syndafallsins er þroskasaga mannkyns, reynsla sem við upplifum sem einstaklingar í uppeldinu og sem samfélag í sameiginlegu þroskaferli. Án frelsis er ekki hægt að kalla okkur til ábyrgðar. Manneskjur eru í sköpunarsögunni tengdar bókstaflegum böndum, fyrsta fólkið er af hvort öðru komið og afkomendasagan fjallar öðrum þræði um fjölskyldubönd og ábyrgð systkina gagnvart hvert öðru. Sagan af fyrstu fjölskyldunni er áminning um að við erum öll skyld, að mannkynið allt er ein fjölskylda og að við tilheyrum sem slík hvert öðru, við berum fjölþættar skyldur til allra. Manneskjur eru í sköpunarsögunni hluti af sáttmálssamfélagi og í gegnum allar sögur Biblíunnar eru þær minntar á að þær eru hluti af sköpuninni og tilheyra sem slíkar sáttmálssambandi við Guð. Tvöfalda kærleiksboðorðið er úr Mósebókum komið, „Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig“, og Davíðsálmar eru fullir myndmáli um að Guð vaki yfir með elsku sinni. „Drottinn er minn hirðir, mig mun ekkert bresta.“ Endurskoðuð mannsmynd Þær grundvallarspurningar sem mannkynið tekst nú á við, kalla á endurskoðun á þeirri mannsmynd sem við höfum. Biblían getur ekki veitt okkur endanleg svör um eðli mannsins en í henni er að finna myndmál og sögur sem eru sígildar, vegna þess að þær setja fram mannsmynd sem er á köflum raunsærri en sú mannmiðlægni sem hefur komið okkur í ógöngur. Manneskjur eru ekki einungis skynsemisverur eða tilfinningaverur, þær eru einnig tengslaverur og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki einungis einstaklingar, sameiginleg velferð alls mannkyns byggir á samvinnu og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki illar, þær eru í eðli sínu góðar, frjálsar og ábyrgar gjörða sinna, og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Við erum órofahluti sköpunarinnar og komumst ekki undan þeirri ábyrgð. Höfundur er Dr. Sigurvin Lárus Jónsson er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ.
Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun
Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar
Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun