Sagnaarfur Biblíunnar – Jósefssagan og einelti Sigurvin Lárus Jónsson skrifar 5. mars 2025 09:30 Það leynast margar bókmenntaperlur í Biblíunni og ein þeirra er sagan af Jósef og bræðrum hans en hún spannar þrettán kafla í Fyrstu Mósebók. Sagan er sjálfstæð „nóvella“ að bókmenntaformi, það sem stundum er nefnt miðsaga, og segir frá sonum Jakobs er saman mynda tólf ættkvíslir gyðingdóms. Sagan af Jósef og bræðrum hans Bræður Jósefs öfunduðu samband hans við föður þeirra og afréðu að drepa hann, en láta sér nægja að selja hann í þrældóm til Egyptalands. „Er Jósef kom til bræðra sinna klæddu þeir hann úr kyrtlinum, dragsíða kyrtlinum, sem hann var í, tóku hann og köstuðu honum í gryfjuna.“ „Komið, við skulum selja hann“ ákváðu bræðurnir, en föður sínum færðu þeir kyrtilinn útötuðum í blóði geithafurs. Jakob dró þá ályktun að villidýr hafi étið hann og hann syrgði son sinn mjög. Í kjölfarið segir sagan frá viðsnúningi örlaga en Jósef kemst til metorða í Egyptalandi og þegar hungursneyð herjar á heimaland hans, leita bræður Jósefs hjálpar hjá honum án þess að þekkja hann aftur. Í niðurlagi sögunnar verða loks endurfundir og Jósef fyrirgefur bræðrum sínum og nær sáttum við föður sinn og fjölskyldu. Boðskapur Jósefsögunnar er margþættur en ein hlið hennar varðar það ofbeldi sem einelti er. Einelti á Íslandi Ég var í grunnskóla þegar umræðan um einelti hófst fyrir alvöru á Íslandi á 9. áratugnum og þó fræðslan sem við fengum hafi verið vönduð, var látið í veðri vaka að vandamálið einskorðist við börn. Einelti er sammannlegt vandamál og þó oft sé auðveldara að greina það í barna- og unglingamenningu, er það ekki síður viðvarandi vandamál meðal fullorðinna. Til eru margar skilgreiningar á einelti en allar segja þær það sama. „Einelti er þegar einhver er tekinn fyrir, í langan tíma af einum einstaklingi eða fleirum, og hann [...] eða hún er óvarin(n) fyrir neikvæðum atgangi“ og áreiti. Rannsakendur hafa kortlagt þann skaða sem einelti veldur, en þau sem upplifa einelti í æsku hafa oft brotna sjálfsmynd og margir þolendur upplifa skaðleg langtímaáhrif á náms- og starfsferil og jafnvel geðrænar áskoranir. Einelti í samfélagi fullorðinna er ekki síður alvarlegt og langtímaafleiðingar þess geta verið andlegar, líkamlegar og fjárhagslegar. Þó rannsóknir skorti um einelti á íslenskum vinnumarkaði eru vísbendingar um að 8-20% starfsmanna verði fyrir einelti á vinnustað og að konur séu útsettari en karlar. Einelti á vinnustað stigmagnast með tímanum og hægt er að kortleggja sex þrepa ferli sem á endanum gerir þolendur varnarlausa. Það sem byrjar sem ítrekað háð stigmagnast og leiðir til þess að þolendur fara að velta stöðu sinni fyrir sér og bregðast við með því að orða eineltið við aðra. Þegar fjórða þrepinu er náð hefur þolandi upplifað árangursleysi í tilraunum sínum til að fá aðstoð á vinnustaðnum, sem leiðir til hjálparleysis og loks því að starfsmenn draga sig alfarið í hlé í vinnunni eða hrökklast af vinnustaðnum. Til er reglugerð um aðgerðir gegn einelti á vinnustöðum, stefna og viðbragðsáætlun, en þrátt fyrir það er vandamálið viðvarandi hérlendis. Einelti er ekki vandi einstakra skóla eða vinnustaða, hún er birtingarmynd menningar sem við höfum sammælst um að sé í lagi og samþykkjum, allavega upp að vissu marki. Hrottinn á skólalóðinni birtist okkur m.a. í þeirri tegund stjórnmála sem kallast í umræðunni stjórnmál sterka mannsins – „strongman politics“ – og eftirspurn er eftir meðal kjósenda um allan heim. Ummælakerfi og samfélagsmiðlar hafa fært upp á yfirborðið hatursorðræðu í garð minnihlutahópa sem áður var hvíslað í hornum og í fjölmiðlaumfjöllun er á köflum vandasamt að greina á milli eðlilegrar gagnrýni og hagsmunagæslu sem á skylt við einelti. Sagan af Jósef og einelti Sagan af Jósef kortleggur orsakir og þætti eineltis, á sama tíma og hún boðar von um farsæla úrlausn og úrvinnslu samskipta gerenda og þolenda. Bræður Jósefs öfunda hann, bæði af hæfileikum sínum og getu og af sambandi hans við föður þeirra. Einelti meðal fullorðinna sprettur oft af öfund í garð samstarfsmanna og í eitraðri vinnustaðamenningu er þeim oft hampað sem hafa minni getu, annarsvegar vegna öfundar í garð þeirra sem skara framúr og hinsvegar vegna þess að starfsmenn sem dvelja lengi á vinnustað fá oft stöðuhækkanir byggðar á góðri frammistöðu við einfaldari verkefni. Bræður Jósefs æsa hvern annan upp í ofbeldinu og sýna þannig hjarðhugsun og hjarðhegðun en þegar fullorðnir leggja aðra í einelti fá þeir yfirleitt stuðning frá umhverfi sínu. Í samskiptum bræðranna komu fram gagnrýnisraddir, einn bræðranna að nafni Rúben mótmælti – „Nei, við skulum ekki drepa hann“ – en að lokum réð hópurinn örlögum Jósefs. Í sinni verstu mynd birtist hjarðhugsun eða hóphugsun og hjarðhegðun í ofsóknum á borð við helförina, en við erum öll hluti af hjarðhugsun okkar tíma. Einelti birtist oft í einangrun og afmennskun og bræðurnir gera hvorutveggja við Jósef, hið fyrra með því að henda honum einum ofan í holu og hið síðara með því að selja hann í þrældóm. Afmennskun felur í sér að þolandinn eigi framkomuna skilið með einhverjum hætti og eineltisgerendur réttlæta gjörðir sínar oft með slíkum hætti. Að vinna úr afleiðingum eineltis Sagan af Jósef er þó fyrst og fremst saga manns sem kemst til metorða, þrátt fyrir ofbeldið sem hann var beittur, og nær að vinna úr afleiðingum ofbeldisins með hætti sem tengir hann aftur við föður sinn og fjölskyldu. Í Egyptalandi lét Jósef ekki fortíð sína aftra sér, heldur vann sig upp til ábyrgðar við hirð faraós á eigin verðleikum. Þá lýsir sagan iðrun bræðranna og uppgjöri Jósefs við eigin tilfinningar með heillandi hætti: „Við sáum örvæntingu hans [Jósefs] þegar hann baðst vægðar en við létum sem við heyrðum það ekki. Þess vegna erum við lentir í þessum vanda.“ Rúben svaraði þeim: „Ég bað ykkur að skaða ekki drenginn en þið létuð sem þið heyrðuð það ekki og nú fáum við að gjalda fyrir blóð hans.“ Þeir vissu ekki að Jósef skildi þá því að hann hafði talað við þá með aðstoð túlks. Þá vék Jósef frá þeim og grét“. Jósef var í kjöraðstöðu til að komið fram hefndum, að gjalda illt með illu, en hann valdi að rjúfa ofbeldið og reynast þeim vel sem höfðu meitt hann: „Nú gat Jósef ekki lengur haft stjórn á tilfinningum sínum frammi fyrir hirðmönnum sínum og skipaði þeim að fara út. [...] Jósef brast í grát og grét svo hátt að Egyptar heyrðu það [...] Jósef sagði við bræður sína: „Ég er Jósef. Er faðir minn enn á lífi?“ En bræður hans gátu ekki svarað honum, svo óttaslegnir voru þeir.“ Uppgjör við afleiðingar ofbeldis er sjaldan átakalaust, en það eru fjölmörg úrræði í boði fyrir þolendur. Jósefsagan boðar þá von að hægt sé að horfast í augu við ofbeldi og vaxa til nýs lífs og nýrra tengsla, þrátt fyrir það ofbeldi sem þolendur hafa orðið fyrir. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Skoðun Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Sjá meira
Það leynast margar bókmenntaperlur í Biblíunni og ein þeirra er sagan af Jósef og bræðrum hans en hún spannar þrettán kafla í Fyrstu Mósebók. Sagan er sjálfstæð „nóvella“ að bókmenntaformi, það sem stundum er nefnt miðsaga, og segir frá sonum Jakobs er saman mynda tólf ættkvíslir gyðingdóms. Sagan af Jósef og bræðrum hans Bræður Jósefs öfunduðu samband hans við föður þeirra og afréðu að drepa hann, en láta sér nægja að selja hann í þrældóm til Egyptalands. „Er Jósef kom til bræðra sinna klæddu þeir hann úr kyrtlinum, dragsíða kyrtlinum, sem hann var í, tóku hann og köstuðu honum í gryfjuna.“ „Komið, við skulum selja hann“ ákváðu bræðurnir, en föður sínum færðu þeir kyrtilinn útötuðum í blóði geithafurs. Jakob dró þá ályktun að villidýr hafi étið hann og hann syrgði son sinn mjög. Í kjölfarið segir sagan frá viðsnúningi örlaga en Jósef kemst til metorða í Egyptalandi og þegar hungursneyð herjar á heimaland hans, leita bræður Jósefs hjálpar hjá honum án þess að þekkja hann aftur. Í niðurlagi sögunnar verða loks endurfundir og Jósef fyrirgefur bræðrum sínum og nær sáttum við föður sinn og fjölskyldu. Boðskapur Jósefsögunnar er margþættur en ein hlið hennar varðar það ofbeldi sem einelti er. Einelti á Íslandi Ég var í grunnskóla þegar umræðan um einelti hófst fyrir alvöru á Íslandi á 9. áratugnum og þó fræðslan sem við fengum hafi verið vönduð, var látið í veðri vaka að vandamálið einskorðist við börn. Einelti er sammannlegt vandamál og þó oft sé auðveldara að greina það í barna- og unglingamenningu, er það ekki síður viðvarandi vandamál meðal fullorðinna. Til eru margar skilgreiningar á einelti en allar segja þær það sama. „Einelti er þegar einhver er tekinn fyrir, í langan tíma af einum einstaklingi eða fleirum, og hann [...] eða hún er óvarin(n) fyrir neikvæðum atgangi“ og áreiti. Rannsakendur hafa kortlagt þann skaða sem einelti veldur, en þau sem upplifa einelti í æsku hafa oft brotna sjálfsmynd og margir þolendur upplifa skaðleg langtímaáhrif á náms- og starfsferil og jafnvel geðrænar áskoranir. Einelti í samfélagi fullorðinna er ekki síður alvarlegt og langtímaafleiðingar þess geta verið andlegar, líkamlegar og fjárhagslegar. Þó rannsóknir skorti um einelti á íslenskum vinnumarkaði eru vísbendingar um að 8-20% starfsmanna verði fyrir einelti á vinnustað og að konur séu útsettari en karlar. Einelti á vinnustað stigmagnast með tímanum og hægt er að kortleggja sex þrepa ferli sem á endanum gerir þolendur varnarlausa. Það sem byrjar sem ítrekað háð stigmagnast og leiðir til þess að þolendur fara að velta stöðu sinni fyrir sér og bregðast við með því að orða eineltið við aðra. Þegar fjórða þrepinu er náð hefur þolandi upplifað árangursleysi í tilraunum sínum til að fá aðstoð á vinnustaðnum, sem leiðir til hjálparleysis og loks því að starfsmenn draga sig alfarið í hlé í vinnunni eða hrökklast af vinnustaðnum. Til er reglugerð um aðgerðir gegn einelti á vinnustöðum, stefna og viðbragðsáætlun, en þrátt fyrir það er vandamálið viðvarandi hérlendis. Einelti er ekki vandi einstakra skóla eða vinnustaða, hún er birtingarmynd menningar sem við höfum sammælst um að sé í lagi og samþykkjum, allavega upp að vissu marki. Hrottinn á skólalóðinni birtist okkur m.a. í þeirri tegund stjórnmála sem kallast í umræðunni stjórnmál sterka mannsins – „strongman politics“ – og eftirspurn er eftir meðal kjósenda um allan heim. Ummælakerfi og samfélagsmiðlar hafa fært upp á yfirborðið hatursorðræðu í garð minnihlutahópa sem áður var hvíslað í hornum og í fjölmiðlaumfjöllun er á köflum vandasamt að greina á milli eðlilegrar gagnrýni og hagsmunagæslu sem á skylt við einelti. Sagan af Jósef og einelti Sagan af Jósef kortleggur orsakir og þætti eineltis, á sama tíma og hún boðar von um farsæla úrlausn og úrvinnslu samskipta gerenda og þolenda. Bræður Jósefs öfunda hann, bæði af hæfileikum sínum og getu og af sambandi hans við föður þeirra. Einelti meðal fullorðinna sprettur oft af öfund í garð samstarfsmanna og í eitraðri vinnustaðamenningu er þeim oft hampað sem hafa minni getu, annarsvegar vegna öfundar í garð þeirra sem skara framúr og hinsvegar vegna þess að starfsmenn sem dvelja lengi á vinnustað fá oft stöðuhækkanir byggðar á góðri frammistöðu við einfaldari verkefni. Bræður Jósefs æsa hvern annan upp í ofbeldinu og sýna þannig hjarðhugsun og hjarðhegðun en þegar fullorðnir leggja aðra í einelti fá þeir yfirleitt stuðning frá umhverfi sínu. Í samskiptum bræðranna komu fram gagnrýnisraddir, einn bræðranna að nafni Rúben mótmælti – „Nei, við skulum ekki drepa hann“ – en að lokum réð hópurinn örlögum Jósefs. Í sinni verstu mynd birtist hjarðhugsun eða hóphugsun og hjarðhegðun í ofsóknum á borð við helförina, en við erum öll hluti af hjarðhugsun okkar tíma. Einelti birtist oft í einangrun og afmennskun og bræðurnir gera hvorutveggja við Jósef, hið fyrra með því að henda honum einum ofan í holu og hið síðara með því að selja hann í þrældóm. Afmennskun felur í sér að þolandinn eigi framkomuna skilið með einhverjum hætti og eineltisgerendur réttlæta gjörðir sínar oft með slíkum hætti. Að vinna úr afleiðingum eineltis Sagan af Jósef er þó fyrst og fremst saga manns sem kemst til metorða, þrátt fyrir ofbeldið sem hann var beittur, og nær að vinna úr afleiðingum ofbeldisins með hætti sem tengir hann aftur við föður sinn og fjölskyldu. Í Egyptalandi lét Jósef ekki fortíð sína aftra sér, heldur vann sig upp til ábyrgðar við hirð faraós á eigin verðleikum. Þá lýsir sagan iðrun bræðranna og uppgjöri Jósefs við eigin tilfinningar með heillandi hætti: „Við sáum örvæntingu hans [Jósefs] þegar hann baðst vægðar en við létum sem við heyrðum það ekki. Þess vegna erum við lentir í þessum vanda.“ Rúben svaraði þeim: „Ég bað ykkur að skaða ekki drenginn en þið létuð sem þið heyrðuð það ekki og nú fáum við að gjalda fyrir blóð hans.“ Þeir vissu ekki að Jósef skildi þá því að hann hafði talað við þá með aðstoð túlks. Þá vék Jósef frá þeim og grét“. Jósef var í kjöraðstöðu til að komið fram hefndum, að gjalda illt með illu, en hann valdi að rjúfa ofbeldið og reynast þeim vel sem höfðu meitt hann: „Nú gat Jósef ekki lengur haft stjórn á tilfinningum sínum frammi fyrir hirðmönnum sínum og skipaði þeim að fara út. [...] Jósef brast í grát og grét svo hátt að Egyptar heyrðu það [...] Jósef sagði við bræður sína: „Ég er Jósef. Er faðir minn enn á lífi?“ En bræður hans gátu ekki svarað honum, svo óttaslegnir voru þeir.“ Uppgjör við afleiðingar ofbeldis er sjaldan átakalaust, en það eru fjölmörg úrræði í boði fyrir þolendur. Jósefsagan boðar þá von að hægt sé að horfast í augu við ofbeldi og vaxa til nýs lífs og nýrra tengsla, þrátt fyrir það ofbeldi sem þolendur hafa orðið fyrir. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun