Samvinnufélög, valkostur í atvinnurekstri Elín H. Jónsdóttir og Guðrún Johnsen skrifa 4. apríl 2025 13:32 Um tilgang fyrirtækja Fyrirtæki gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi, bæði hvað varðar efnahagsleg og félagsleg áhrif. Tilgangur þeirra getur verið margvíslegur og er gjarnan skilgreindur í stofnskjölum á grundvelli þess félagaforms sem hefur orðið fyrir valinu. Talsvert hefur verið fjallað um hver tilgangur fyrirtækja sé eða ætti að vera af fræðimönnum á sviði hagfræði, lögfræði og stjórnunarfræða á síðustu áratugum. Meðal áhrifamikilla kenninga um þetta efni eru skrif stjórnunarsérfræðingsins Peter Drucker um að tilgangurinn sé að búa til vörur eða þjónustu sem fullnægja þörfum neytenda. Peningamálahagfræðingurinn Milton Friedman lagði út frá því að tilgangur fyrirtækja væri fyrst og fremst sá að leitast við að hámarka hagnað fyrir hluthafa sína. Fjármálafræðingar horfa á félagaformið út frá möguleikum til að skapa virði, dreifa áhættu og ráðstafa fjármagni með sem skilvirkustum hætti. Lögfræðingar fjalla hins vegar um spurninguna út frá sjónarmiði um mismunandi félagaform og yfirlýstan tilgang þeirra skv. lögum. Hins vegar segir lítið í lögum um hlutafélög um hver tilgangur félags eða fyrirtækis skuli vera, annað en að um hann skuli fjalla í samþykktum. Af 3. mgr. 9. gr. laga um hlutafélög má þó ráða að tilgangur þeirra sé almennt sá að afla hluthöfum fjárhagslegs ávinnings, nema annað sé tiltekið í samþykktum. Enda þótt svigrúm stofnenda sé rúmt til að skilgreina tilgang og markmið hlutafélags hefur þessi áhersla á fjárhagslegan ávinning óneitanlega haft töluverð áhrif á hvernig ákvarðanir eru teknar af stjórnum hlutafélaga. Samvinnufélög er annað félagaform sem notað er til atvinnurekstrar þar sem félagsmenn bera takmarkaða ábyrgð. Þar er tilgangur og markmið samkvæmt lagarammanum sá að efla hag félagsmanna í samræmi við viðskiptalega þátttöku þeirra í félagsstarfinu. Starfssvið samvinnufélaga getur m.a. verið að útvega félagsmönnum vörur og þjónustu til eigin þarfa; að selja afurðir félagsmanna í víðum skilningi eða að annast starfsemi sem á annan hátt miðar að því að efla hag félagsmanna. Hagnaðardrifin, ekki hagnaðardrifin eða óhagnaðardrifin félög (profit seeking, not for profit og non-profit) Þrátt fyrir að samvinnufélög séu ekki óhagnaðardrifin góðgerðarfélög eru þau ekki hagnaðardrifin að sama marki og hlutafélög. Þau eru því þriðji valkosturinn við fyrrnefnd félagaform og samvinnufélög standa því á milli hagnaðardrifinna hlutafélaga og óhagnaðardrifinna góðgerðarfélaga. Þetta má orða þannig að samvinnufélög eru ekki hagnaðardrifin, þ.e. hagnaður til félagsmanna er ekki æðsti tilgangur með rekstrinum. Verði hins vegar hagnaður af rekstrinum eftir að þörfum félagsmanna hefur verið mætt með þeim hætti sem að er stefnt, skal hagnaðinum dreift í samræmi við umfang viðskipta félagsmanna við félagið. Þessi sýn á tilgang í atvinnurekstri samræmist vel hugmyndum um að horfa þurfi til haghafa félags við ákvarðanatöku í rekstri, en ekki fjárhagslegra hagsmuna hluthafa einvörðungu. Samkvæmt þessum hugmyndum ættu fyrirtæki að taka tillit til hagsmuna allra sem tengjast þeim, þar á meðal starfsmanna, viðskiptavina, samfélagsins og umhverfisins. Þessi nálgun fellur vel að aukinni vitund um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja og þau miklu áhrif sem þau geta haft á náttúruna. Slík nálgun á tilgang með rekstri fyrirtækja er að verða æ mikilvægari í náttúru- og efnahagslegu samhengi þegar horft er til aukinnar skautunar í samfélagsumræðu og fyrirsjáanlegs hruns vistkerfa. Hlutafélög sem allsráðandi rekstrarform Á síðustu árum og áratugum hefur hlutafélagaformið (ehf og hf) orðið nær allsráðandi við nýstofnun félaga til atvinnurekstrar með takmarkaða ábyrgð félagsmanna. Á árinu 2023 voru þannig nýskráð 3.074 einkahlutafélög og tvö hlutafélög en engin samvinnufélög. Það sama ár voru stofnuð 37 ný sameignarfélög, 8 samlagshlutafélög og 368 samlagsfélög, en þessi félagaform bjóða ekki upp á takmarkaða ábyrgð til handa öllum félagsmönnum. Hvað veldur þessari miklu einsleitni í vali á félagaformum til atvinnurekstrar? Skýringarnar eru eflaust margar, en líklegt er að þegar eitt félagaform nær yfirhöndinni verði sífellt ólíklegra að önnur verði fyrir valinu vegna þekkingarskorts á umgjörðinni. Lögmenn og endurskoðendur ráðleggja það félagaform sem þeir þekkja best. Úrskurðir dómstóla snúast flestir um algengasta félagaformið, fræðimenn skrifa um það og lagadeildir háskóla hætta að kenna félagarétt og kenna þess í stað einvörðungu hlutafélagarétt. Ljóst er að hagnaðarvon er ástæða stofnunar atvinnurekstrar í mörgum tilvikum en oftar en ekki eru það þó flóknari þættir sem drífa fólk áfram í það erfiða hlutverk að stunda eigin atvinnurekstur. Dæmi um það er viljinn til að skapa sér starfsvettvang á áhugasviði sínu og leysa um leið einhvern vanda eða svara ákveðinni þörf hvort sem það er í formi vöru eða þjónustu. Þegar allt kemur til alls má halda því fram með góðum rökum að hlutverk fyrirtækja felist ekki aðeins í hagnaðarframleiðslu, heldur einnig í að stuðla að jákvæðum samfélagslegum áhrifum og skapa virði til handa breiðari hópum haghafa en einvörðungu hluthafa. Bæta mætti þekkingu almennings og stofnenda nýrra félaga um að fjölbreyttir kostir eru til staðar þegar velja skal rekstrarform í fyrirtækjarekstri. Elín H. Jónsdóttir, MBA, LL.M, lektor við lagadeild Háskólans á BifröstGuðrún Johnsen, PhD. deildarforseti viðskiptadeildar Háskólans á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Atvinnurekendur Mest lesið Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir Skoðun Hallgrímur, málið snýst því miður ekki bara um kebab Snorri Másson Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Ég er eins og ég er – um heilbrigðisþjónustu við trans fólk Alma D. Möller Skoðun Skoðun Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Sjá meira
Um tilgang fyrirtækja Fyrirtæki gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi, bæði hvað varðar efnahagsleg og félagsleg áhrif. Tilgangur þeirra getur verið margvíslegur og er gjarnan skilgreindur í stofnskjölum á grundvelli þess félagaforms sem hefur orðið fyrir valinu. Talsvert hefur verið fjallað um hver tilgangur fyrirtækja sé eða ætti að vera af fræðimönnum á sviði hagfræði, lögfræði og stjórnunarfræða á síðustu áratugum. Meðal áhrifamikilla kenninga um þetta efni eru skrif stjórnunarsérfræðingsins Peter Drucker um að tilgangurinn sé að búa til vörur eða þjónustu sem fullnægja þörfum neytenda. Peningamálahagfræðingurinn Milton Friedman lagði út frá því að tilgangur fyrirtækja væri fyrst og fremst sá að leitast við að hámarka hagnað fyrir hluthafa sína. Fjármálafræðingar horfa á félagaformið út frá möguleikum til að skapa virði, dreifa áhættu og ráðstafa fjármagni með sem skilvirkustum hætti. Lögfræðingar fjalla hins vegar um spurninguna út frá sjónarmiði um mismunandi félagaform og yfirlýstan tilgang þeirra skv. lögum. Hins vegar segir lítið í lögum um hlutafélög um hver tilgangur félags eða fyrirtækis skuli vera, annað en að um hann skuli fjalla í samþykktum. Af 3. mgr. 9. gr. laga um hlutafélög má þó ráða að tilgangur þeirra sé almennt sá að afla hluthöfum fjárhagslegs ávinnings, nema annað sé tiltekið í samþykktum. Enda þótt svigrúm stofnenda sé rúmt til að skilgreina tilgang og markmið hlutafélags hefur þessi áhersla á fjárhagslegan ávinning óneitanlega haft töluverð áhrif á hvernig ákvarðanir eru teknar af stjórnum hlutafélaga. Samvinnufélög er annað félagaform sem notað er til atvinnurekstrar þar sem félagsmenn bera takmarkaða ábyrgð. Þar er tilgangur og markmið samkvæmt lagarammanum sá að efla hag félagsmanna í samræmi við viðskiptalega þátttöku þeirra í félagsstarfinu. Starfssvið samvinnufélaga getur m.a. verið að útvega félagsmönnum vörur og þjónustu til eigin þarfa; að selja afurðir félagsmanna í víðum skilningi eða að annast starfsemi sem á annan hátt miðar að því að efla hag félagsmanna. Hagnaðardrifin, ekki hagnaðardrifin eða óhagnaðardrifin félög (profit seeking, not for profit og non-profit) Þrátt fyrir að samvinnufélög séu ekki óhagnaðardrifin góðgerðarfélög eru þau ekki hagnaðardrifin að sama marki og hlutafélög. Þau eru því þriðji valkosturinn við fyrrnefnd félagaform og samvinnufélög standa því á milli hagnaðardrifinna hlutafélaga og óhagnaðardrifinna góðgerðarfélaga. Þetta má orða þannig að samvinnufélög eru ekki hagnaðardrifin, þ.e. hagnaður til félagsmanna er ekki æðsti tilgangur með rekstrinum. Verði hins vegar hagnaður af rekstrinum eftir að þörfum félagsmanna hefur verið mætt með þeim hætti sem að er stefnt, skal hagnaðinum dreift í samræmi við umfang viðskipta félagsmanna við félagið. Þessi sýn á tilgang í atvinnurekstri samræmist vel hugmyndum um að horfa þurfi til haghafa félags við ákvarðanatöku í rekstri, en ekki fjárhagslegra hagsmuna hluthafa einvörðungu. Samkvæmt þessum hugmyndum ættu fyrirtæki að taka tillit til hagsmuna allra sem tengjast þeim, þar á meðal starfsmanna, viðskiptavina, samfélagsins og umhverfisins. Þessi nálgun fellur vel að aukinni vitund um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja og þau miklu áhrif sem þau geta haft á náttúruna. Slík nálgun á tilgang með rekstri fyrirtækja er að verða æ mikilvægari í náttúru- og efnahagslegu samhengi þegar horft er til aukinnar skautunar í samfélagsumræðu og fyrirsjáanlegs hruns vistkerfa. Hlutafélög sem allsráðandi rekstrarform Á síðustu árum og áratugum hefur hlutafélagaformið (ehf og hf) orðið nær allsráðandi við nýstofnun félaga til atvinnurekstrar með takmarkaða ábyrgð félagsmanna. Á árinu 2023 voru þannig nýskráð 3.074 einkahlutafélög og tvö hlutafélög en engin samvinnufélög. Það sama ár voru stofnuð 37 ný sameignarfélög, 8 samlagshlutafélög og 368 samlagsfélög, en þessi félagaform bjóða ekki upp á takmarkaða ábyrgð til handa öllum félagsmönnum. Hvað veldur þessari miklu einsleitni í vali á félagaformum til atvinnurekstrar? Skýringarnar eru eflaust margar, en líklegt er að þegar eitt félagaform nær yfirhöndinni verði sífellt ólíklegra að önnur verði fyrir valinu vegna þekkingarskorts á umgjörðinni. Lögmenn og endurskoðendur ráðleggja það félagaform sem þeir þekkja best. Úrskurðir dómstóla snúast flestir um algengasta félagaformið, fræðimenn skrifa um það og lagadeildir háskóla hætta að kenna félagarétt og kenna þess í stað einvörðungu hlutafélagarétt. Ljóst er að hagnaðarvon er ástæða stofnunar atvinnurekstrar í mörgum tilvikum en oftar en ekki eru það þó flóknari þættir sem drífa fólk áfram í það erfiða hlutverk að stunda eigin atvinnurekstur. Dæmi um það er viljinn til að skapa sér starfsvettvang á áhugasviði sínu og leysa um leið einhvern vanda eða svara ákveðinni þörf hvort sem það er í formi vöru eða þjónustu. Þegar allt kemur til alls má halda því fram með góðum rökum að hlutverk fyrirtækja felist ekki aðeins í hagnaðarframleiðslu, heldur einnig í að stuðla að jákvæðum samfélagslegum áhrifum og skapa virði til handa breiðari hópum haghafa en einvörðungu hluthafa. Bæta mætti þekkingu almennings og stofnenda nýrra félaga um að fjölbreyttir kostir eru til staðar þegar velja skal rekstrarform í fyrirtækjarekstri. Elín H. Jónsdóttir, MBA, LL.M, lektor við lagadeild Háskólans á BifröstGuðrún Johnsen, PhD. deildarforseti viðskiptadeildar Háskólans á Bifröst
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun