Samvinnufélög, valkostur í atvinnurekstri Elín H. Jónsdóttir og Guðrún Johnsen skrifa 4. apríl 2025 13:32 Um tilgang fyrirtækja Fyrirtæki gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi, bæði hvað varðar efnahagsleg og félagsleg áhrif. Tilgangur þeirra getur verið margvíslegur og er gjarnan skilgreindur í stofnskjölum á grundvelli þess félagaforms sem hefur orðið fyrir valinu. Talsvert hefur verið fjallað um hver tilgangur fyrirtækja sé eða ætti að vera af fræðimönnum á sviði hagfræði, lögfræði og stjórnunarfræða á síðustu áratugum. Meðal áhrifamikilla kenninga um þetta efni eru skrif stjórnunarsérfræðingsins Peter Drucker um að tilgangurinn sé að búa til vörur eða þjónustu sem fullnægja þörfum neytenda. Peningamálahagfræðingurinn Milton Friedman lagði út frá því að tilgangur fyrirtækja væri fyrst og fremst sá að leitast við að hámarka hagnað fyrir hluthafa sína. Fjármálafræðingar horfa á félagaformið út frá möguleikum til að skapa virði, dreifa áhættu og ráðstafa fjármagni með sem skilvirkustum hætti. Lögfræðingar fjalla hins vegar um spurninguna út frá sjónarmiði um mismunandi félagaform og yfirlýstan tilgang þeirra skv. lögum. Hins vegar segir lítið í lögum um hlutafélög um hver tilgangur félags eða fyrirtækis skuli vera, annað en að um hann skuli fjalla í samþykktum. Af 3. mgr. 9. gr. laga um hlutafélög má þó ráða að tilgangur þeirra sé almennt sá að afla hluthöfum fjárhagslegs ávinnings, nema annað sé tiltekið í samþykktum. Enda þótt svigrúm stofnenda sé rúmt til að skilgreina tilgang og markmið hlutafélags hefur þessi áhersla á fjárhagslegan ávinning óneitanlega haft töluverð áhrif á hvernig ákvarðanir eru teknar af stjórnum hlutafélaga. Samvinnufélög er annað félagaform sem notað er til atvinnurekstrar þar sem félagsmenn bera takmarkaða ábyrgð. Þar er tilgangur og markmið samkvæmt lagarammanum sá að efla hag félagsmanna í samræmi við viðskiptalega þátttöku þeirra í félagsstarfinu. Starfssvið samvinnufélaga getur m.a. verið að útvega félagsmönnum vörur og þjónustu til eigin þarfa; að selja afurðir félagsmanna í víðum skilningi eða að annast starfsemi sem á annan hátt miðar að því að efla hag félagsmanna. Hagnaðardrifin, ekki hagnaðardrifin eða óhagnaðardrifin félög (profit seeking, not for profit og non-profit) Þrátt fyrir að samvinnufélög séu ekki óhagnaðardrifin góðgerðarfélög eru þau ekki hagnaðardrifin að sama marki og hlutafélög. Þau eru því þriðji valkosturinn við fyrrnefnd félagaform og samvinnufélög standa því á milli hagnaðardrifinna hlutafélaga og óhagnaðardrifinna góðgerðarfélaga. Þetta má orða þannig að samvinnufélög eru ekki hagnaðardrifin, þ.e. hagnaður til félagsmanna er ekki æðsti tilgangur með rekstrinum. Verði hins vegar hagnaður af rekstrinum eftir að þörfum félagsmanna hefur verið mætt með þeim hætti sem að er stefnt, skal hagnaðinum dreift í samræmi við umfang viðskipta félagsmanna við félagið. Þessi sýn á tilgang í atvinnurekstri samræmist vel hugmyndum um að horfa þurfi til haghafa félags við ákvarðanatöku í rekstri, en ekki fjárhagslegra hagsmuna hluthafa einvörðungu. Samkvæmt þessum hugmyndum ættu fyrirtæki að taka tillit til hagsmuna allra sem tengjast þeim, þar á meðal starfsmanna, viðskiptavina, samfélagsins og umhverfisins. Þessi nálgun fellur vel að aukinni vitund um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja og þau miklu áhrif sem þau geta haft á náttúruna. Slík nálgun á tilgang með rekstri fyrirtækja er að verða æ mikilvægari í náttúru- og efnahagslegu samhengi þegar horft er til aukinnar skautunar í samfélagsumræðu og fyrirsjáanlegs hruns vistkerfa. Hlutafélög sem allsráðandi rekstrarform Á síðustu árum og áratugum hefur hlutafélagaformið (ehf og hf) orðið nær allsráðandi við nýstofnun félaga til atvinnurekstrar með takmarkaða ábyrgð félagsmanna. Á árinu 2023 voru þannig nýskráð 3.074 einkahlutafélög og tvö hlutafélög en engin samvinnufélög. Það sama ár voru stofnuð 37 ný sameignarfélög, 8 samlagshlutafélög og 368 samlagsfélög, en þessi félagaform bjóða ekki upp á takmarkaða ábyrgð til handa öllum félagsmönnum. Hvað veldur þessari miklu einsleitni í vali á félagaformum til atvinnurekstrar? Skýringarnar eru eflaust margar, en líklegt er að þegar eitt félagaform nær yfirhöndinni verði sífellt ólíklegra að önnur verði fyrir valinu vegna þekkingarskorts á umgjörðinni. Lögmenn og endurskoðendur ráðleggja það félagaform sem þeir þekkja best. Úrskurðir dómstóla snúast flestir um algengasta félagaformið, fræðimenn skrifa um það og lagadeildir háskóla hætta að kenna félagarétt og kenna þess í stað einvörðungu hlutafélagarétt. Ljóst er að hagnaðarvon er ástæða stofnunar atvinnurekstrar í mörgum tilvikum en oftar en ekki eru það þó flóknari þættir sem drífa fólk áfram í það erfiða hlutverk að stunda eigin atvinnurekstur. Dæmi um það er viljinn til að skapa sér starfsvettvang á áhugasviði sínu og leysa um leið einhvern vanda eða svara ákveðinni þörf hvort sem það er í formi vöru eða þjónustu. Þegar allt kemur til alls má halda því fram með góðum rökum að hlutverk fyrirtækja felist ekki aðeins í hagnaðarframleiðslu, heldur einnig í að stuðla að jákvæðum samfélagslegum áhrifum og skapa virði til handa breiðari hópum haghafa en einvörðungu hluthafa. Bæta mætti þekkingu almennings og stofnenda nýrra félaga um að fjölbreyttir kostir eru til staðar þegar velja skal rekstrarform í fyrirtækjarekstri. Elín H. Jónsdóttir, MBA, LL.M, lektor við lagadeild Háskólans á BifröstGuðrún Johnsen, PhD. deildarforseti viðskiptadeildar Háskólans á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Atvinnurekendur Mest lesið Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens Skoðun Mega bara íslenskir karlmenn nauðga konum á Íslandi? Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann Skoðun Nýbygging þýðir ekki gallalaus eign Annþór Kristján Karlsson Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Um tilgang fyrirtækja Fyrirtæki gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi, bæði hvað varðar efnahagsleg og félagsleg áhrif. Tilgangur þeirra getur verið margvíslegur og er gjarnan skilgreindur í stofnskjölum á grundvelli þess félagaforms sem hefur orðið fyrir valinu. Talsvert hefur verið fjallað um hver tilgangur fyrirtækja sé eða ætti að vera af fræðimönnum á sviði hagfræði, lögfræði og stjórnunarfræða á síðustu áratugum. Meðal áhrifamikilla kenninga um þetta efni eru skrif stjórnunarsérfræðingsins Peter Drucker um að tilgangurinn sé að búa til vörur eða þjónustu sem fullnægja þörfum neytenda. Peningamálahagfræðingurinn Milton Friedman lagði út frá því að tilgangur fyrirtækja væri fyrst og fremst sá að leitast við að hámarka hagnað fyrir hluthafa sína. Fjármálafræðingar horfa á félagaformið út frá möguleikum til að skapa virði, dreifa áhættu og ráðstafa fjármagni með sem skilvirkustum hætti. Lögfræðingar fjalla hins vegar um spurninguna út frá sjónarmiði um mismunandi félagaform og yfirlýstan tilgang þeirra skv. lögum. Hins vegar segir lítið í lögum um hlutafélög um hver tilgangur félags eða fyrirtækis skuli vera, annað en að um hann skuli fjalla í samþykktum. Af 3. mgr. 9. gr. laga um hlutafélög má þó ráða að tilgangur þeirra sé almennt sá að afla hluthöfum fjárhagslegs ávinnings, nema annað sé tiltekið í samþykktum. Enda þótt svigrúm stofnenda sé rúmt til að skilgreina tilgang og markmið hlutafélags hefur þessi áhersla á fjárhagslegan ávinning óneitanlega haft töluverð áhrif á hvernig ákvarðanir eru teknar af stjórnum hlutafélaga. Samvinnufélög er annað félagaform sem notað er til atvinnurekstrar þar sem félagsmenn bera takmarkaða ábyrgð. Þar er tilgangur og markmið samkvæmt lagarammanum sá að efla hag félagsmanna í samræmi við viðskiptalega þátttöku þeirra í félagsstarfinu. Starfssvið samvinnufélaga getur m.a. verið að útvega félagsmönnum vörur og þjónustu til eigin þarfa; að selja afurðir félagsmanna í víðum skilningi eða að annast starfsemi sem á annan hátt miðar að því að efla hag félagsmanna. Hagnaðardrifin, ekki hagnaðardrifin eða óhagnaðardrifin félög (profit seeking, not for profit og non-profit) Þrátt fyrir að samvinnufélög séu ekki óhagnaðardrifin góðgerðarfélög eru þau ekki hagnaðardrifin að sama marki og hlutafélög. Þau eru því þriðji valkosturinn við fyrrnefnd félagaform og samvinnufélög standa því á milli hagnaðardrifinna hlutafélaga og óhagnaðardrifinna góðgerðarfélaga. Þetta má orða þannig að samvinnufélög eru ekki hagnaðardrifin, þ.e. hagnaður til félagsmanna er ekki æðsti tilgangur með rekstrinum. Verði hins vegar hagnaður af rekstrinum eftir að þörfum félagsmanna hefur verið mætt með þeim hætti sem að er stefnt, skal hagnaðinum dreift í samræmi við umfang viðskipta félagsmanna við félagið. Þessi sýn á tilgang í atvinnurekstri samræmist vel hugmyndum um að horfa þurfi til haghafa félags við ákvarðanatöku í rekstri, en ekki fjárhagslegra hagsmuna hluthafa einvörðungu. Samkvæmt þessum hugmyndum ættu fyrirtæki að taka tillit til hagsmuna allra sem tengjast þeim, þar á meðal starfsmanna, viðskiptavina, samfélagsins og umhverfisins. Þessi nálgun fellur vel að aukinni vitund um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja og þau miklu áhrif sem þau geta haft á náttúruna. Slík nálgun á tilgang með rekstri fyrirtækja er að verða æ mikilvægari í náttúru- og efnahagslegu samhengi þegar horft er til aukinnar skautunar í samfélagsumræðu og fyrirsjáanlegs hruns vistkerfa. Hlutafélög sem allsráðandi rekstrarform Á síðustu árum og áratugum hefur hlutafélagaformið (ehf og hf) orðið nær allsráðandi við nýstofnun félaga til atvinnurekstrar með takmarkaða ábyrgð félagsmanna. Á árinu 2023 voru þannig nýskráð 3.074 einkahlutafélög og tvö hlutafélög en engin samvinnufélög. Það sama ár voru stofnuð 37 ný sameignarfélög, 8 samlagshlutafélög og 368 samlagsfélög, en þessi félagaform bjóða ekki upp á takmarkaða ábyrgð til handa öllum félagsmönnum. Hvað veldur þessari miklu einsleitni í vali á félagaformum til atvinnurekstrar? Skýringarnar eru eflaust margar, en líklegt er að þegar eitt félagaform nær yfirhöndinni verði sífellt ólíklegra að önnur verði fyrir valinu vegna þekkingarskorts á umgjörðinni. Lögmenn og endurskoðendur ráðleggja það félagaform sem þeir þekkja best. Úrskurðir dómstóla snúast flestir um algengasta félagaformið, fræðimenn skrifa um það og lagadeildir háskóla hætta að kenna félagarétt og kenna þess í stað einvörðungu hlutafélagarétt. Ljóst er að hagnaðarvon er ástæða stofnunar atvinnurekstrar í mörgum tilvikum en oftar en ekki eru það þó flóknari þættir sem drífa fólk áfram í það erfiða hlutverk að stunda eigin atvinnurekstur. Dæmi um það er viljinn til að skapa sér starfsvettvang á áhugasviði sínu og leysa um leið einhvern vanda eða svara ákveðinni þörf hvort sem það er í formi vöru eða þjónustu. Þegar allt kemur til alls má halda því fram með góðum rökum að hlutverk fyrirtækja felist ekki aðeins í hagnaðarframleiðslu, heldur einnig í að stuðla að jákvæðum samfélagslegum áhrifum og skapa virði til handa breiðari hópum haghafa en einvörðungu hluthafa. Bæta mætti þekkingu almennings og stofnenda nýrra félaga um að fjölbreyttir kostir eru til staðar þegar velja skal rekstrarform í fyrirtækjarekstri. Elín H. Jónsdóttir, MBA, LL.M, lektor við lagadeild Háskólans á BifröstGuðrún Johnsen, PhD. deildarforseti viðskiptadeildar Háskólans á Bifröst
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar