Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar 4. ágúst 2025 10:03 Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Helen Ólafsdóttir Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson Skoðun Skoðun Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Sjá meira
Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár.
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun