Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar 1. september 2025 12:30 Gulur september er genginn í garð en þá beinum við athyglinni að geðheilbrigði og sjálfsvígsforvörnum. Í ár verður sérstök áhersla á sjálfsvígsforvarnir meðal eldra fólks. Fólk á efri árum og þá sérstaklega karlmenn eru í aukinni áhættu. Ástæður þess eru margþættar og liggja í samspili félagslegra þátta, áfalla, sálræns vanda og líkamlegra veikinda. Það er þörf á að auka við sjálfsvígsforvarnir hjá eldra fólki. Áhættuþættir Rannsóknir benda til þess að ákveðnir áhættuþættir tengist aukinni sjálfsvígshættu hjá eldra fólki. Fyrst ber að nefna einmanaleika og félagslega einangrun. Við efri ár upplifa margir einmanaleika þegar félagsleg tengsl rofna svo sem við starfslok, makamissi eða missi samferðafólks. Þá eykst einnig tíðni líkamlegra veikinda eftir því sem fólk verður eldra en langvinnir sjúkdómar og krónískir verkir geta haft veruleg áhrif á lífsgæði og dregið úr þátttöku í samfélaginu. Algengur geðrænn vandi er vangreindur hjá eldra fólki en við aukna einangrun og slakari lífsgæði geta einkenni kvíða og depurðar aukist. Stundum eru þessi geðrænu einkenni rædd sem eðlilegir fylgikvillar öldrunar en í mörgum tilfellum er um að ræða vanda sem krefst viðeigandi meðferðar. Gamli skólinn Oft hefur verið rætt um að eldri kynslóðir hafi alist upp við að tjá ekki erfiðar tilfinningar, heldur að fara áfram á hnefanum og stinga tilfinningum ofan í næstu sokkaskúffu. Margt eldra fólk er alið upp við ákveðna orðræðu sem getur hamlað því að fólk leiti sér hjálpar. Svo sem: “Það á ekki að tala um tilfinningar” eða “maður á ekki að vera að kveinka sér”. Fólk með sjálfsvígshugsanir upplifir oft mikla skömm. Sumir telja hugsanirnar bera merki um veikleika og óttast jafnvel dóm annarra. Þetta veldur því að fólk opnar síður á líðan sína og leitar sér síður aðstoðar - jafnvel þegar líðan verður óbærileg. Svona orðræða lifir enn og viðheldur vanlíðan, þögn og skömm. Sjálfsvígshugsanir eru fyrst og fremst merki um sársauka og vanlíðan en ekki veikleika. Verndandi þættir Að þekkja verndandi þætti skiptir sköpum þegar markmiðið er að fækka sjálfsvígum. Félagsleg tengsl eru mjög mikilvæg. Að tengjast öðrum - hvort sem það eru fjölskyldumeðlimir, vinir eða kunningjar getur dregið úr einmannaleika. Þá skiptir máli að finna tilgang og merkingu í lífinu svo sem með áhugamálum, einföldum daglegum venjum eða sjálfboðastarfi. Flest viljum við hafa hlutverk og því er mikilvægt að gera hluti sem gefa okkur tilgang. Þá má aldrei vanmeta mátt hreyfingar en hreyfing getur stuðlað að bættri líðan bæði andlegri og líkamlegri. Fyrir suma er trú á eitthvað æðra verndandi þáttur sem getur veitt von og styrk á erfiðum tímabilum í lífinu. Gott aðgengi að geðheilbrigðisþjónustu hefur einnig forvarnargildi. Það þurfa að vera til úrræði þar sem hægt er að fá aðstoð og viðeigandi meðferð og fólk þarf að þekkja þau. Hlutverk okkar allra Sjálfsvígsforvarnir eru ekki eingöngu á ábyrgð einstaklinga heldur samfélagsins í heild. Vitundarvakning og fræðsla er mikilvæg. Við þurfum ekki að vera hrædd við að spyrja okkar nánustu út í líðan þeirra eða hugsanir. Það getur skapað rými til að opna á vandann og fá viðeigandi hjálp. Við þurfum að draga úr fordómum með því að tala opinskátt um sjálfsvígshugsanir líkt og um önnur geðheilbrigðisvandamál. Þannig drögum við úr skömm og getum jafnvel bjargað mannslífum. Við getum dregið úr einangrun með því að skapa vettvang fyrir virkni og tengsl svo sem í félagsmiðstöðvum, kirkjum og félagasamtökum. Þá er mjög mikilvægt að veita aðstandendum stuðning. Fjölskylda og vinir þurfa fræðslu og úrræði til að geta verið til staðar fyrir sína nánustu. Píeta samtökin - það er alltaf von Píeta samtökin sinna sjálfsvígsforvörnum ásamt því að veita meðferð fyrir fólk með sjálfsvígshugsanir og stuðning fyrir aðstandendur. Markmið Píeta er að bjóða upp á öruggt og heimilislegt umhverfi þar sem hægt er að opna á hugsanir og líðan og fá hjálp. Hægt er að hringja í hjálparsíma Píeta 552-2218 allan sólarhringinn og fá ráðgjöf eða bóka viðtal. Á hverju ári leita um 500 nýir skjólstæðingar til Píeta samtakanna. Langstærstur hluti þeirra sem leitar til samtakanna er ungt fólk. Eldra fólk er síður líklegt til að leita sér aðstoðar sem er áhyggjuefni í ljósi aukinnar sjálfsvígshættu meðal eldra fólks. Píeta leggur áherslu á að mæta öllum sem leita til samtakanna með hlýju og virðingu óháð aldri eða bakgrunni. Öll eru velkomin og það er alltaf heitt á könnunni. Segðu það upphátt Meginboðskapurinn er skýr: það er ekki veikleiki að viðurkenna vanlíðan. Það er mikill styrkur og krefst hugrekkis. Staðreyndin er sú að vandamálin stækka í þögninni. Því fyrr sem við tölum saman og leitum hjálpar því meiri líkur eru á að líðan batni og von kvikni á ný. Enginn ætti að þurfa að þjást í þögninni. Með samstilltu átaki, opnum samtölum og minni fordómum getum við sem samfélag búið til umhverfi sem stuðlar að góðum lífsgæðum óháð aldri þar sem öll geta lifað með reisn og fengið stuðning þegar þörf krefur. Ekki bera harm þinn í hljóði heldur segðu það upphátt. Höfundur er sálfræðingur og fagstjóri Píeta samtakanna. Þau sem glíma við sjálfsvígshugsanir er bent á upplýsingasíma heilsugæslunnar s.1700, netspjallið heilsuvera.is, hjálparsíma Rauða krossins s.1717, á netspjallið 1717.is eða112.is og á Píeta símann s.552-2218. Hægt er að leita til heilsugæslu um land allt á opnunartíma og til bráðamóttöku geðþjónustu eða bráðamóttöku Landspítala. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Gulur september er genginn í garð en þá beinum við athyglinni að geðheilbrigði og sjálfsvígsforvörnum. Í ár verður sérstök áhersla á sjálfsvígsforvarnir meðal eldra fólks. Fólk á efri árum og þá sérstaklega karlmenn eru í aukinni áhættu. Ástæður þess eru margþættar og liggja í samspili félagslegra þátta, áfalla, sálræns vanda og líkamlegra veikinda. Það er þörf á að auka við sjálfsvígsforvarnir hjá eldra fólki. Áhættuþættir Rannsóknir benda til þess að ákveðnir áhættuþættir tengist aukinni sjálfsvígshættu hjá eldra fólki. Fyrst ber að nefna einmanaleika og félagslega einangrun. Við efri ár upplifa margir einmanaleika þegar félagsleg tengsl rofna svo sem við starfslok, makamissi eða missi samferðafólks. Þá eykst einnig tíðni líkamlegra veikinda eftir því sem fólk verður eldra en langvinnir sjúkdómar og krónískir verkir geta haft veruleg áhrif á lífsgæði og dregið úr þátttöku í samfélaginu. Algengur geðrænn vandi er vangreindur hjá eldra fólki en við aukna einangrun og slakari lífsgæði geta einkenni kvíða og depurðar aukist. Stundum eru þessi geðrænu einkenni rædd sem eðlilegir fylgikvillar öldrunar en í mörgum tilfellum er um að ræða vanda sem krefst viðeigandi meðferðar. Gamli skólinn Oft hefur verið rætt um að eldri kynslóðir hafi alist upp við að tjá ekki erfiðar tilfinningar, heldur að fara áfram á hnefanum og stinga tilfinningum ofan í næstu sokkaskúffu. Margt eldra fólk er alið upp við ákveðna orðræðu sem getur hamlað því að fólk leiti sér hjálpar. Svo sem: “Það á ekki að tala um tilfinningar” eða “maður á ekki að vera að kveinka sér”. Fólk með sjálfsvígshugsanir upplifir oft mikla skömm. Sumir telja hugsanirnar bera merki um veikleika og óttast jafnvel dóm annarra. Þetta veldur því að fólk opnar síður á líðan sína og leitar sér síður aðstoðar - jafnvel þegar líðan verður óbærileg. Svona orðræða lifir enn og viðheldur vanlíðan, þögn og skömm. Sjálfsvígshugsanir eru fyrst og fremst merki um sársauka og vanlíðan en ekki veikleika. Verndandi þættir Að þekkja verndandi þætti skiptir sköpum þegar markmiðið er að fækka sjálfsvígum. Félagsleg tengsl eru mjög mikilvæg. Að tengjast öðrum - hvort sem það eru fjölskyldumeðlimir, vinir eða kunningjar getur dregið úr einmannaleika. Þá skiptir máli að finna tilgang og merkingu í lífinu svo sem með áhugamálum, einföldum daglegum venjum eða sjálfboðastarfi. Flest viljum við hafa hlutverk og því er mikilvægt að gera hluti sem gefa okkur tilgang. Þá má aldrei vanmeta mátt hreyfingar en hreyfing getur stuðlað að bættri líðan bæði andlegri og líkamlegri. Fyrir suma er trú á eitthvað æðra verndandi þáttur sem getur veitt von og styrk á erfiðum tímabilum í lífinu. Gott aðgengi að geðheilbrigðisþjónustu hefur einnig forvarnargildi. Það þurfa að vera til úrræði þar sem hægt er að fá aðstoð og viðeigandi meðferð og fólk þarf að þekkja þau. Hlutverk okkar allra Sjálfsvígsforvarnir eru ekki eingöngu á ábyrgð einstaklinga heldur samfélagsins í heild. Vitundarvakning og fræðsla er mikilvæg. Við þurfum ekki að vera hrædd við að spyrja okkar nánustu út í líðan þeirra eða hugsanir. Það getur skapað rými til að opna á vandann og fá viðeigandi hjálp. Við þurfum að draga úr fordómum með því að tala opinskátt um sjálfsvígshugsanir líkt og um önnur geðheilbrigðisvandamál. Þannig drögum við úr skömm og getum jafnvel bjargað mannslífum. Við getum dregið úr einangrun með því að skapa vettvang fyrir virkni og tengsl svo sem í félagsmiðstöðvum, kirkjum og félagasamtökum. Þá er mjög mikilvægt að veita aðstandendum stuðning. Fjölskylda og vinir þurfa fræðslu og úrræði til að geta verið til staðar fyrir sína nánustu. Píeta samtökin - það er alltaf von Píeta samtökin sinna sjálfsvígsforvörnum ásamt því að veita meðferð fyrir fólk með sjálfsvígshugsanir og stuðning fyrir aðstandendur. Markmið Píeta er að bjóða upp á öruggt og heimilislegt umhverfi þar sem hægt er að opna á hugsanir og líðan og fá hjálp. Hægt er að hringja í hjálparsíma Píeta 552-2218 allan sólarhringinn og fá ráðgjöf eða bóka viðtal. Á hverju ári leita um 500 nýir skjólstæðingar til Píeta samtakanna. Langstærstur hluti þeirra sem leitar til samtakanna er ungt fólk. Eldra fólk er síður líklegt til að leita sér aðstoðar sem er áhyggjuefni í ljósi aukinnar sjálfsvígshættu meðal eldra fólks. Píeta leggur áherslu á að mæta öllum sem leita til samtakanna með hlýju og virðingu óháð aldri eða bakgrunni. Öll eru velkomin og það er alltaf heitt á könnunni. Segðu það upphátt Meginboðskapurinn er skýr: það er ekki veikleiki að viðurkenna vanlíðan. Það er mikill styrkur og krefst hugrekkis. Staðreyndin er sú að vandamálin stækka í þögninni. Því fyrr sem við tölum saman og leitum hjálpar því meiri líkur eru á að líðan batni og von kvikni á ný. Enginn ætti að þurfa að þjást í þögninni. Með samstilltu átaki, opnum samtölum og minni fordómum getum við sem samfélag búið til umhverfi sem stuðlar að góðum lífsgæðum óháð aldri þar sem öll geta lifað með reisn og fengið stuðning þegar þörf krefur. Ekki bera harm þinn í hljóði heldur segðu það upphátt. Höfundur er sálfræðingur og fagstjóri Píeta samtakanna. Þau sem glíma við sjálfsvígshugsanir er bent á upplýsingasíma heilsugæslunnar s.1700, netspjallið heilsuvera.is, hjálparsíma Rauða krossins s.1717, á netspjallið 1717.is eða112.is og á Píeta símann s.552-2218. Hægt er að leita til heilsugæslu um land allt á opnunartíma og til bráðamóttöku geðþjónustu eða bráðamóttöku Landspítala.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar