Ævintýraleg tækifæri við að brjótast úr haftakerfi Heiðar Már Guðjónsson skrifar 4. mars 2014 06:00 Nú eru liðin rúm tvö ár síðan ég birti greinina hrunið 2016 í Fréttablaðinu. Þar var varað við gríðarlegu magni króna í umferð í haftakerfi, sem myndi leiða af sér eignaverðbólgu og innistæðulausan hagvöxt. Eins var varað við því að erlendir kröfuhafar fengju að komast með sína fjármuni úr landi á kostnað íslenskra aðila sem enn væru fastir í höftum. Þegar greinin birtist var opinber umræða um þessa áhættuþætti nánast engin enda vakti hún nokkra athygli. Það kemur kannski ekki á óvart að almenningur hafi ekki gert sér grein fyrir þessum áhættuþáttum því á þessum tíma var Seðlabankinn enn að birta rangar tölur um erlenda stöðu þjóðarbúsins. Seðlabankinn reyndi kerfisbundið að gera minna úr erlendum skuldum en raunin var allt þar til alþingiskosningar voru yfirstaðnar, í maí 2013. Þá kom loksins út skýrsla bankans um fjármálastöðugleika þar sem sjá má að erlendur gjaldeyrir þjóðarbúsins getur runnið til þurrðar um 2015 og þá myndast hætta á greiðslufalli ríkisins. Eins hafa undanfarin misseri komið fram greiningar frá Seðlabankanum og greiningadeildum bankanna um að fasteignabóla sé ekki í augsýn og því ekki eignaverðbólga. Það er athyglisvert í dag þegar íbúðir í fjölbýlishúsum eiga að seljast á þriðja hundrað milljóna króna á sama tíma og verið er að reisa fjöldann allan af fjölbýlishúsum. Svo langt gengur þróunin um þessar mundir að hugmyndir eru uppi um gríðarlega stækkun Kringlunnar þrátt fyrir að skýrsla McKinsey frá haustinu 2012 sýni með óyggjandi hætti að alltof mikið húsnæði er notað í íslenskri verslun sem kemur niður á hagkvæmni hennar. Viðvaranir og ástæður fyrir þessari bólumyndun var einnig rakin í greininni. Aðgangur að lánsfé hefur stóraukist í bankakerfinu og nálgast nú það sem var þegar best lét fyrir hrunið 2008. Bankarnir eru allir í tilvistarkreppu og keppast um að halda stærð sinni þrátt fyrir að bankakerfið sé of stórt á Íslandi en enginn bankanna vill verða sá sem minnkar og að lokum verður undir. Sömu sögu var að segja af þróun á hlutabréfamörkuðum. Greiningaraðilar töldu litlar líkur á að bóla myndi gera vart við sig. Það er áhugavert að síðan greinin birtist hefur hlutabréfaverð hækkað um 50%. Seðlabankinn stóð svo undir væntingum og gaf stoltur út 10.000 króna seðil til staðfestingar á óstjórn peningamála undanfarin ár. Ekki allt ómögulegt Núverandi ríkisstjórn hefur snúið af braut fyrri ríkisstjórnar í samskiptum við kröfuhafa gömlu bankanna og slitastjórnir gömlu bankanna, sem þó ótrúlegt nokk er ekki enn búið að setja í þrot. Seðlabankinn greiddi því miður til kröfuhafa 30 milljarða sumarið 2012 og 300 milljarða í september sama ár, í erlendum gjaldeyri, þrátt fyrir ítrekaðar viðvaranir um að slíkt væri á kostnað íslensks almennings sem sæti fastur í gjaldeyrishöftunum. Seðlabankinn segist hafa verið undir þrýstingi frá fyrri ríkisstjórn við greiðslu þess fjár en erfitt er að sjá að sjálfstæður Seðlabanki þurfi að ganga gegn sannfæringu sinni, ekki síst í ljósi umræðunnar sem skapast hefur undanfarið um mikilvægi sjálfstæðis hans. Það jákvæða er að ytri aðstæður þjóðarbúsins til langs tíma eru einstaklega hagstæðar en um það skrifaði ég bókina Norðurslóðasókn, sem kom út í september, til að benda á öfundsverða framtíð Íslands tengda staðsetningu og auðlindum landsins. Innri þættir eru hins vegar enn í sama sorglega horfi og hefur verið um áratuga skeið. Það eru hins vegar þættir sem eru fullkomlega á okkar valdi og við þurfum að breyta, ef ekki á illa að fara. Það verður ekki hægt að kenna einstaklingum um þær ófarir sem í uppsiglingu eru, heldur eru það kerfislægir þættir sem ráða ferðinni og þarf að taka á. Enginn einstaklingur, sama hversu hæfur hann er, getur stjórnað ónýtu kerfi án þess að illa fari. Lærum af reynslu annarra Fjármálakreppa hefur dunið á flestum þjóðum heims á síðasta árhundraði eða svo. Við höfum reynslu og þekkingu erlendis frá sem einfalt er að læra af. Á fjölmörgum dæmum má læra að oft liggur brotalömin sem leiðir til kreppu í uppbyggingu fjármálakerfisins og gjaldmiðlinum. Mörg dæmi eru um það að veikir heimagjaldmiðlar eins og krónan brengla skilaboð og geta verið stærstu ástæður fyrir kreppum. Margar leiðir eru til staðar til að ræða bót á þessu. Til dæmis er hægt að leita eftir tvíhliða myntsamstarfi við Kanada eða festa krónuna með myntráði við alþjóðlega mynt. Einfaldasta og fljótvirkasta lausnin við gjaldeyriskreppu og höftum, þar sem minni þjóðir eiga í hlut, er að taka upp einhliða aðra mynt. Það hafa 33 þjóðir gert á síðustu áratugum allar með góðum árangri, þó aðstæður hafi verið eins ólíkar innbyrðis og hugsast getur. Við þekkjum hvernig haftakerfi þróast bæði af eigin reynslu og annarra. Þau leiða af sér stöðnun og spillingu þar sem meiru skiptir að komast að kjötkötlunum en að stunda verðmætasköpun. Þetta er þróun sem þarf að koma í veg fyrir. Aðgerða er þörf Bankakerfið sem hrundi var endurreist í óbreyttri mynd eins óskynsamlegt og það er. Síðan var eignarhald bankanna afhent aðilum sem FME metur ekki hæfa til að eiga bankana. Þeim sömu aðilum er í dag leyft að starfa um langan tíma í millibilsástandi nauðasamninga á kjörum sem engum öðrum íslenskum fyrirtækjum stendur til boða og eru þeir til dæmis undanþegnir skilaskyldu gjaldeyris og voru undanþegnir sköttum þangað til nú nýlega. Skref í rétta átt var þó stigið, með því að skattleysi þeirra var afnumið, þökk sé nýrri ríkisstjórn. Það þarf hins vegar að taka næsta skref og klára uppgjörið við hrunið. Það er ekki gert nema gömlu bankarnir, Gamli Landsbankinn, Kaupþing og Glitnir verði settir í gjaldþrot enda hlýtur að vera fullreynt um nauðasamninga. Síðan þarf að búa til umgjörð um bankakerfið þannig að almenningur standi ekki í ábyrgð fyrir það. Það gerist þegar ríkið er ekki lengur lánveitandi til þrautarvara. Við höfum einstakt tækifæri til þess að taka þetta skref nú þar sem bankarnir hafa aldrei í sögunni verið með eins sterk eiginfjárhlutföll til þess að standa á eigin fótum, án ábyrgðar ríkisins. Lausnin felst þannig í aukinni dreifstýringu en ekki í aukinni miðstýringu, sem fælist í því að sameina FME og Seðlabanka með útblásið gjaldeyriseftirlit og gefa þannig embættismönnum meira vald til að hlutast til um útlán og frjáls viðskipti. Lausnin felst í því að hver og einn beri ábyrgð á eigin fjármálum, en geti ekki sent reikninginn á aðra. Íslensku haftakrónunni er ekki viðhaldið fyrir almenning í landinu, heldur fyrir embættismenn og stjórnmálamenn svo þeir geti miðstýrt kerfinu á kostnað almennings. Sjálfstæði í peningamálum á ekki að vera hjá Seðlabankanum heldur þarf íslenska þjóðin sjálfstæði í peningamálum frá Seðlabankanum. Sjálfstæði í peningamálum á að liggja hjá hverjum og einum Íslendingi og hverju íslensku fyrirtæki, sem geti stjórnað því hvaða mynt notuð er hverju sinni í sínum viðskiptum. Staðreyndin er sú að Íslendingum bjóðast ævintýraleg tækifæri á næstu áratugum. Það væri synd að láta augljósa galla heimatilbúins haftakerfis hindra okkur í að nýta þau. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heiðar Guðjónsson Mest lesið Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir Skoðun Við berum öll ábyrgð Hjördís Sigurðardóttir Skoðun Gerum betur í heilbrigðismálum Guðjón S. Brjánsson Skoðun 52 milljarðar/ári x 30 ár = EES Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason Skoðun Skoðun Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári skrifar Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason skrifar Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson skrifar Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir skrifar Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sársauki annarra og samúðarþreyta Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir skrifar Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar Skoðun GPT‑5 kemur í ágúst – áskoranir og tækifæri fyrir Ísland Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Feluleikur ríkisstjórnarinnar? Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun Ég heiti Elísa og ég er Drusla Elísa Rún Svansdóttir skrifar Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Nú eru liðin rúm tvö ár síðan ég birti greinina hrunið 2016 í Fréttablaðinu. Þar var varað við gríðarlegu magni króna í umferð í haftakerfi, sem myndi leiða af sér eignaverðbólgu og innistæðulausan hagvöxt. Eins var varað við því að erlendir kröfuhafar fengju að komast með sína fjármuni úr landi á kostnað íslenskra aðila sem enn væru fastir í höftum. Þegar greinin birtist var opinber umræða um þessa áhættuþætti nánast engin enda vakti hún nokkra athygli. Það kemur kannski ekki á óvart að almenningur hafi ekki gert sér grein fyrir þessum áhættuþáttum því á þessum tíma var Seðlabankinn enn að birta rangar tölur um erlenda stöðu þjóðarbúsins. Seðlabankinn reyndi kerfisbundið að gera minna úr erlendum skuldum en raunin var allt þar til alþingiskosningar voru yfirstaðnar, í maí 2013. Þá kom loksins út skýrsla bankans um fjármálastöðugleika þar sem sjá má að erlendur gjaldeyrir þjóðarbúsins getur runnið til þurrðar um 2015 og þá myndast hætta á greiðslufalli ríkisins. Eins hafa undanfarin misseri komið fram greiningar frá Seðlabankanum og greiningadeildum bankanna um að fasteignabóla sé ekki í augsýn og því ekki eignaverðbólga. Það er athyglisvert í dag þegar íbúðir í fjölbýlishúsum eiga að seljast á þriðja hundrað milljóna króna á sama tíma og verið er að reisa fjöldann allan af fjölbýlishúsum. Svo langt gengur þróunin um þessar mundir að hugmyndir eru uppi um gríðarlega stækkun Kringlunnar þrátt fyrir að skýrsla McKinsey frá haustinu 2012 sýni með óyggjandi hætti að alltof mikið húsnæði er notað í íslenskri verslun sem kemur niður á hagkvæmni hennar. Viðvaranir og ástæður fyrir þessari bólumyndun var einnig rakin í greininni. Aðgangur að lánsfé hefur stóraukist í bankakerfinu og nálgast nú það sem var þegar best lét fyrir hrunið 2008. Bankarnir eru allir í tilvistarkreppu og keppast um að halda stærð sinni þrátt fyrir að bankakerfið sé of stórt á Íslandi en enginn bankanna vill verða sá sem minnkar og að lokum verður undir. Sömu sögu var að segja af þróun á hlutabréfamörkuðum. Greiningaraðilar töldu litlar líkur á að bóla myndi gera vart við sig. Það er áhugavert að síðan greinin birtist hefur hlutabréfaverð hækkað um 50%. Seðlabankinn stóð svo undir væntingum og gaf stoltur út 10.000 króna seðil til staðfestingar á óstjórn peningamála undanfarin ár. Ekki allt ómögulegt Núverandi ríkisstjórn hefur snúið af braut fyrri ríkisstjórnar í samskiptum við kröfuhafa gömlu bankanna og slitastjórnir gömlu bankanna, sem þó ótrúlegt nokk er ekki enn búið að setja í þrot. Seðlabankinn greiddi því miður til kröfuhafa 30 milljarða sumarið 2012 og 300 milljarða í september sama ár, í erlendum gjaldeyri, þrátt fyrir ítrekaðar viðvaranir um að slíkt væri á kostnað íslensks almennings sem sæti fastur í gjaldeyrishöftunum. Seðlabankinn segist hafa verið undir þrýstingi frá fyrri ríkisstjórn við greiðslu þess fjár en erfitt er að sjá að sjálfstæður Seðlabanki þurfi að ganga gegn sannfæringu sinni, ekki síst í ljósi umræðunnar sem skapast hefur undanfarið um mikilvægi sjálfstæðis hans. Það jákvæða er að ytri aðstæður þjóðarbúsins til langs tíma eru einstaklega hagstæðar en um það skrifaði ég bókina Norðurslóðasókn, sem kom út í september, til að benda á öfundsverða framtíð Íslands tengda staðsetningu og auðlindum landsins. Innri þættir eru hins vegar enn í sama sorglega horfi og hefur verið um áratuga skeið. Það eru hins vegar þættir sem eru fullkomlega á okkar valdi og við þurfum að breyta, ef ekki á illa að fara. Það verður ekki hægt að kenna einstaklingum um þær ófarir sem í uppsiglingu eru, heldur eru það kerfislægir þættir sem ráða ferðinni og þarf að taka á. Enginn einstaklingur, sama hversu hæfur hann er, getur stjórnað ónýtu kerfi án þess að illa fari. Lærum af reynslu annarra Fjármálakreppa hefur dunið á flestum þjóðum heims á síðasta árhundraði eða svo. Við höfum reynslu og þekkingu erlendis frá sem einfalt er að læra af. Á fjölmörgum dæmum má læra að oft liggur brotalömin sem leiðir til kreppu í uppbyggingu fjármálakerfisins og gjaldmiðlinum. Mörg dæmi eru um það að veikir heimagjaldmiðlar eins og krónan brengla skilaboð og geta verið stærstu ástæður fyrir kreppum. Margar leiðir eru til staðar til að ræða bót á þessu. Til dæmis er hægt að leita eftir tvíhliða myntsamstarfi við Kanada eða festa krónuna með myntráði við alþjóðlega mynt. Einfaldasta og fljótvirkasta lausnin við gjaldeyriskreppu og höftum, þar sem minni þjóðir eiga í hlut, er að taka upp einhliða aðra mynt. Það hafa 33 þjóðir gert á síðustu áratugum allar með góðum árangri, þó aðstæður hafi verið eins ólíkar innbyrðis og hugsast getur. Við þekkjum hvernig haftakerfi þróast bæði af eigin reynslu og annarra. Þau leiða af sér stöðnun og spillingu þar sem meiru skiptir að komast að kjötkötlunum en að stunda verðmætasköpun. Þetta er þróun sem þarf að koma í veg fyrir. Aðgerða er þörf Bankakerfið sem hrundi var endurreist í óbreyttri mynd eins óskynsamlegt og það er. Síðan var eignarhald bankanna afhent aðilum sem FME metur ekki hæfa til að eiga bankana. Þeim sömu aðilum er í dag leyft að starfa um langan tíma í millibilsástandi nauðasamninga á kjörum sem engum öðrum íslenskum fyrirtækjum stendur til boða og eru þeir til dæmis undanþegnir skilaskyldu gjaldeyris og voru undanþegnir sköttum þangað til nú nýlega. Skref í rétta átt var þó stigið, með því að skattleysi þeirra var afnumið, þökk sé nýrri ríkisstjórn. Það þarf hins vegar að taka næsta skref og klára uppgjörið við hrunið. Það er ekki gert nema gömlu bankarnir, Gamli Landsbankinn, Kaupþing og Glitnir verði settir í gjaldþrot enda hlýtur að vera fullreynt um nauðasamninga. Síðan þarf að búa til umgjörð um bankakerfið þannig að almenningur standi ekki í ábyrgð fyrir það. Það gerist þegar ríkið er ekki lengur lánveitandi til þrautarvara. Við höfum einstakt tækifæri til þess að taka þetta skref nú þar sem bankarnir hafa aldrei í sögunni verið með eins sterk eiginfjárhlutföll til þess að standa á eigin fótum, án ábyrgðar ríkisins. Lausnin felst þannig í aukinni dreifstýringu en ekki í aukinni miðstýringu, sem fælist í því að sameina FME og Seðlabanka með útblásið gjaldeyriseftirlit og gefa þannig embættismönnum meira vald til að hlutast til um útlán og frjáls viðskipti. Lausnin felst í því að hver og einn beri ábyrgð á eigin fjármálum, en geti ekki sent reikninginn á aðra. Íslensku haftakrónunni er ekki viðhaldið fyrir almenning í landinu, heldur fyrir embættismenn og stjórnmálamenn svo þeir geti miðstýrt kerfinu á kostnað almennings. Sjálfstæði í peningamálum á ekki að vera hjá Seðlabankanum heldur þarf íslenska þjóðin sjálfstæði í peningamálum frá Seðlabankanum. Sjálfstæði í peningamálum á að liggja hjá hverjum og einum Íslendingi og hverju íslensku fyrirtæki, sem geti stjórnað því hvaða mynt notuð er hverju sinni í sínum viðskiptum. Staðreyndin er sú að Íslendingum bjóðast ævintýraleg tækifæri á næstu áratugum. Það væri synd að láta augljósa galla heimatilbúins haftakerfis hindra okkur í að nýta þau.
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar
Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun