Nokkrar „sturlaðar“ staðreyndir um íslenskan vinnumarkað Þorsteinn Víglundsson skrifar 4. febrúar 2023 16:30 Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Víglundsson Kjaramál Vinnumarkaður Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Mikil og vaxanda ólga einkennir íslenskan vinnumarkað. Átök fara harðnandi og enn eina ferðina stöndum við frammi fyrir hættu á verkföllum. Ef eitthvað er að marka yfirlýsingar íslenskrar verkalýðsforystu einkennist íslenskt samfélag af græðgi, ójöfnuði og almennri láglaunastefnu. Verðbólga er Seðlabankanum og ríkisstjórninni að kenna. Atvinnulífið er gráðugt og svíkur og prettir starfsfólk sitt ítrekað og kerfisbundið. Fátt gott virðist hér að finna. Lítið fer þó fyrir rökstuðningi fyrir þessum fullyrðingum. Það þarf ekki að kafa djúpt ofan í staðreyndirnar til að sjá að íslenskt samfélag svo miklu betra. Lífskjör okkar eru raunar með því besta sem gerist. Það er dálítið sorglegt að sjá hvað umræðan er neikvæð þegar staðreyndirnar tala allt öðru máli. Nokkrar skemmtilegar staðreyndir Laun á Íslandi eru mjög há í alþjóðlegu samhengi. Launakostnaður er hér þriðji hæsti í Evrópu á unna vinnustund og hefur verið það síðustu ár. Við röðum okkur þar með hinum Norðurlöndunum í fimm efstu sætin (Haustskýrsla kjaratölfræðinefndar). Launajöfnuður er líka mikill. Á grundvelli svonefnds Gini stuðuls erum við í hópi þeirra Evrópuríkja sem státa af hvað mestum launajöfnuði, fyrir skatta sem og eftir skatta og tekjutilfærslur. Þar erum við líka sambærileg eða betri en hin Norðurlöndin (OECD). Fátækt mælist hér minni en á hinum Norðurlöndunum og raunar mælist fátækt hér minnst meðal ríkja (OECD). (Hagstofa Íslands hefur ekki uppfært Gini stuðla og fátæktarmörk frá 2017 en á sama tíma hafa laun lægstu tekjuhópa hækkað hlutfallslega meira en laun annarra tekjuhópa og því ekki ástæða til að ætla að mikil breyting hafi orðið á samanburðarstöðu Íslands á þessum tíma.) Ísland er í þriðja sæti á lífskjaralista Sameinuðu þjóðanna, þar sem bornar eru saman lífslíkur, menntun, tekjur og jöfnuður þjóða í heiminum. Við höfum hækkað þar um 10 sæti á síðustu 30 árum (UN). Ofangreindar staðreyndir eru vel þekktar. Um þær hefur verið fjallað í fjölda innlendra úttekta á lífskjörum hér á landi. Við stöndumst fyllilega samanburð við hin Norðurlöndin hvað varðar launastig og almenn lífskjör. Það er raunar nokkuð magnað að sjá hvernig Norðurlöndin skara almennt fram úr í alþjóðlegum samanburði hvað varðar almenn lífskjör, launakjör, félagslegan hreyfanleika, jafnrétti og jöfnuð og svo mætti lengi telja. Norðurlöndin raða sér undantekningalítið í efstu sætin í alþjóðlegum samanburði og Ísland er þar enginn eftirbátur. Öflugt velferðarkerfi Norðurlandanna hefur þar vafalítið leikið mikilvægt hlutverk en vinnumarkaðslíkan Norðurlandanna og sterk verkalýðshreyfing leikur þar líka stórt hlutverk. Nokkrar ekki svo skemmtilegar staðreyndir Engu að síður virðist hér allt vera í kaldakoli ef eitthvað er að marka fréttaflutning af vinnumarkaði. Átök þar hafa farið harðnandi með aukinni tíðni verkfalla og átök innan verkalýðshreyfingarinnar sjálfrar hafa orðið sífellt meira áberandi. Þessi átök hafa leitt af sér mikinn efnahagslegan óstöðugleika hér á landi. Þar stöndum við ekki vel í alþjóðlegum samanburði. Skoðum nokkrar heldur leiðinlegri staðreyndir. Verðbólga hér á landi hefur að meðaltali verið rúmlega tvisvar sinnum hærri en á Norðurlöndunum síðastliðin 30 ár. Samanburður við evrusvæðið gefur sömu niðurstöðu (OECD). Stýrivextir hafa að meðaltali verið tæp 7% hér á landi síðastliðin 25 ár samanborið við 1,5% á evrusvæðinu og 2,1% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum (HI). Frá 1998 hefur gengi krónunnar helmingast gagnvart dollar, evru og danskri krónu. Veiking gagnvart norskri og sænskri krónu á sama tíma er litlu minni eða um 60%. Á sama tíma erum við ókrýndir Norðurlandameistarar í launahækkunum með árlegar launahækkanir að meðaltali um 6,5% samanborið við um 3,5% að meðaltali á hinum Norðurlöndunum. Getur verið að óstöðugleiki íslensks vinnumarkaðar skýri þessar heldur döpru staðreyndir að einhverju leiti? Eða jafnvel að stærstum hluta? Að mikil átök og háar launahækkanir í alþjóðlegu samhengi séu stærsta efnahagsvandamál okkar? Að svigrúm til launahækkana hér sé almennt minna en forysta verkalýðshreyfingarinnar vill meina. Svigrúm til launahækkana er samkvæmt hagfræðinni eftirfarandi: Launahækkanir umfram framleiðniaukningu jafngilda verðbólgu. Með öðrum orðum kaupmáttaraukning verður aldrei meiri en framleiðniaukning til lengri tíma litið, óháð því hversu miklar launahækkanirnar eru. Sé verðbólga hærri til lengri tíma en í helstu samanburðarríkjum leiðir það annað tveggja til veikingar á gengi eða mikils atvinnuleysis ef gengið getur ekki fallið. Nokkrar sturlaðar staðreyndir Skoðum aðeins hvernig þetta kemur heim og saman við íslenskan veruleika og samanburðinn við nágrannalönd okkar. Á Íslandi hafa laun sem áður segir hækkað um 6,5% að meðaltali á ári frá 1991. Á sama tíma hefur verðbólga að jafnaði mælst 4,3%, framleiðniaukning 2% og kaupmáttur 2,2%. Á hinum Norðurlöndunum hafa laun hækkað að meðaltali um 3,5%. Verðbólga hefur verið rúm 2% að meðaltali, kaupmáttaraukning 1,5% og framleiðniaukning 1,6%. Gengi krónunnar hefur helmingast á þessum tíma á sama tíma og gjaldmiðlar hinna Norðurlandanna hafa verið umtalsvert stöðugri. Allt eru þetta opinberar hagtölur sem vart verður deilt um. Í stuttu máli má fullyrða að verðbólgan hér sé nákvæmlega eins og búast hafi mátt við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Hið sama segja um hin Norðurlöndin. Verðlagsstöðugleiki þar er alveg í takt við það sem búast mátti við miðað við launahækkanir umfram framleiðni. Gengi krónunnar hefur sömuleiðis fallið ámóta mikið á þessu tímabili og búast mátti við. Þessar staðreyndir eru líka vel þekktar. Við höfum ítrekað verið vöruð við þessari þróun af innlendum og erlendum sérfræðingum. En á það er ekki hlustað. Af hverju gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Efnahagslegan óstöðugleika, þ.e. verðbólgu og gengisþróun, á Íslandi síðastliðna þrjá áratugi má því skýra nær einvörðungu með launahækkunum langt umfram framleiðni á tímabilinu. Að sama skapi má skýra efnahagslegan stöðugleika Norðurlandanna með sömu aðferðum. Nú er alveg ljóst að fleiri þættir skýra hátt vaxtastig og verðbólgu hér á landi. Lítill og óstöðugur gjaldmiðill hjálpar þar ekki til og óábyrg stefna í ríkisfjármálum hefur gjarnan aukið á þenslu bæði nú og ítrekað á síðustu 30 árum. Það breytir því hins vegar ekki að við gætum gert mun betur ef vinnumarkaðurinn axlaði sína ábyrgð. Það var líka niðurstaða hinna Norðurlandanna. Þau endurskoðuðu öll vinnumarkaðslíkan sitt fyrir meira en þremur áratugum til að ná tökum á verðbólgu og óstöðugu gengi. Árangur þeirra síðan talar sínu máli. Forysta verkalýðshreyfingarinnar hér á landi hefur engu að síður hafnað samhengi launa og verðlags alfarið. Allar tilraunir til umbóta hafa runnið út í sandinn vegna andstöðu innan verkalýðshreyfingarinnar. Andstaðan við síðustu tilraun, SALEK, er sennilega það eina sem núverandi forysta getur verið sammála um. Fjölmiðlar mættu kannski oftar spyrja þessa forystu hvers vegna? Hvers vegna getum við ekki náð sama árangri og hin Norðurlöndin með sambærilegum umbótum? Ef launahækkanir hafa ekkert með verðbólguna að gera, líkt og forysta verkalýðshreyfingarinnar heldur fram, hvers vegna gera hin Norðurlöndin ekki eins og við? Í stuttu máli má segja að lífskjör hér eru á heimsmælikvarða. Þótt aldrei sé auðvelt að framfleyta sér á lægstu launum eru laun hér há, jöfnuður mikill og samfélagið okkar almennt mjög gott í alþjóðlegum samanburði. Þótt alltaf megi gera betur. En það er dýrt að búa hérna vegna hárra vaxta og hárrar verðbólgu. Sá veruleiki er hins vegar að stórum hluta á ábyrgð forystu verkalýðshreyfingarinnar. Höfundur er fyrrverandi félagsmálaráðherra, alþingismaður og framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins og óforbetranlegur áhugamaður um umbætur á íslenskum vinnumarkaði.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun