Um dánaraðstoð

Nýlega sendi stjórn Læknafélags Íslands (LÍ) Alþingi umsögn um frumvarp til laga um dánaraðstoð.¹ Umsögnin birtist á vef Alþingis 11. apríl og hefur verið aðgengileg þar síðan.

Í umsögn LÍ kemur fram að félagið leggst eindregið gegn samþykkt þess frumvarps til laga um dánaraðstoð, sem lagt hefur verið fram á Alþingi. Þar kemur og fram að stjórn LÍ hefur falið Siðfræðiráði félagsins að efna til málþings um dánaraðstoð á næstunni og þannig beita sér fyrir umræðu um efnið meðal félagsmanna sinna.

Einhver kann að spyrja af hverju LÍ telur umræðu um dánaraðstoð meðal lækna nauðsynlega. Fyrir liggi niðurstöður könnunar sem gerð var á síðasta ári á vegum heilbrigðisráðuneytis, á grundvelli þingsályktunar frá 2021, sem sýni að 56% þeirra lækna, sem svöruðu könnuninni eru alfarið, mjög eða frekar hlynntir dánaraðstoð.²

Ástæða þess er einföld. LÍ telur útilokað að álykta að niðurstaða þessarar könnunar endurspegli með vissu afstöðu meirihluta lækna. Könnunin er að mati LÍ ekki tölfræðilega marktæk. Könnunin náði til 400 lækna. Einungis 133 lækna svöruðu, eða þriðjungur, innan við 10% allra félagsmanna LÍ. Í jafn viðkvæmu máli og dánaraðstoð telur LÍ að byggja verði afstöðu lækna á traustari niðurstöðum en þeim, sem þessi könnun gefur.Miðað við þessar forsendur ætti öllum að vera ljóst að staðhæfingin um að 56% lækna styðji dánaraðstoð er röng. Það má spyrja hvort þessari röngu staðhæfingu sé ætlað að villa um fyrir almenningi og þingmönnum?

Fleiri umsagnir um frumvarp til laga um dánaraðstoð

LÍ er ekki eitt um að leggjast gegn samþykkt frumvarps til laga um dánaraðstoð.

Embætti landlæknis bendir á í umsögn sinni³ að áður en lagasetning um dánaraðstoð verði rædd þurfi að fara fram mun meiri og dýpri umræða í samfélaginu um málefnið og siðferðileg álitaefni því tengdu. Það þurfi því að byrja á því að hvetja til umræðu um dauðann, um takmarkanir á meðferð við lok lífs og líknarmeðferð.

Sambærileg viðhorf koma fram í umsögn Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga (Fíh).⁴ Fíh telur umræðuna of stutt á veg komna til að skynsamlegt sé að lögleiða dánaraðstoð á Íslandi að svo stöddu. Löggjafinn þurfi að eiga dýpra og efnismeira samtal við fagfélög heilbrigðisstétta ásamt hagsmunasamtökum viðkvæmra hópa, embætti Landlæknis og sérfræðinga í siðfræði ef halda á lengra. Fíh deilir efasemdum LÍ gagnvart niðurstöðum fyrrnefndrar könnunar um afstöðu heilbrigðisstétta til dánaraðstoðar. Samkvæmt henni eru 86% hjúkrunarfræðinga alfarið, mjög eða frekar hlynntir dánaraðstoð. Fíh segir í umsögn sinni að niðurstaða könnunarinnar hvað hjúkrunarfræðinga varðar sé að engu hafandi og útilokað sé að álykta út frá könnuninni, eða að taka ákvarðanir um svo flókið og viðkvæmt mál sem dánaraðstoð sé.

Sérstök ástæða er til að staldra við umsagnir Landssamtakanna Þroskahjálpar annars vegar og Öryrkjabandalags Íslands hins vegar.

Þroskahjálp bendir á í umsögn sinni⁵ að umsagnarfrestur sá sem gefinn hafi verið af hálfu Alþingis, sem var tvær vikur, sé „augljóslega allt of skammur frestur til að fjalla um svo flókið og margþætt mál þar sem reynir á mörg og margvísleg siðferðileg og lagaleg álitaefni.” Í umsögn sinni bendir Þroskahjálp einnig velferðarnefnd og Alþingi á umfjöllun óháðs sérfræðings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks um dánaraðstoð í skýrslu frá 17. desember 2019. Í skýrslunni fjallar sérfræðingurinn um ýmislegt varðandi læknisfræði og vísindi og framkvæmd á því sviði m.t.t. fatlaðs fólks.⁶ Í umsögninni birtir Þroskahjálp ummæli úr skýrslunni, sem ekki er unnt að skilja öðruvísi en svo að á alþjóðavettvangi hafi sérfræðingar í málefnum fatlaðra miklar áhyggjur af því hvert umræðan um dánaraðstoð muni leiða fyrir fatlað fólk. Undirstrikað er í skýrslunni mikilvægi þess að ef löggjöf um dánaraðstoð verði lögfest þurfi að tryggja með mjög öruggum hætti rétt fatlaðra til lífs.

Öryrkjabandalag Íslands (ÖBÍ) lýsir sambærilegum áhyggjum í umsögn sinni⁷ og segir að um sé að ræða vandmeðfarið og flókið mál. Það þurfi mun ítarlegri upplýsingar að liggja fyrir en nú er og mun ítarlegri og breiðari umræða að hafa átt sér stað. ÖBÍ telur að meðal þess sem upplýsa megi betur um sé reynsla þeirra ríkja sem hafa heimilað dánaraðstoð og þau vandamál sem komið hafa upp hjá slíkum ríkjum í tengslum við löggjöf þess efnis, þ.m.t. hvað stöðu fatlaðs fólks varðar. ÖBÍ leggur ríka áherslu á að verði frumvarpið tekið til þinglegrar meðferðar verði allra leiða leitað til að girða fyrir að lög sem kynnu að vera sett á grundvelli frumvarpsins skapi grundvöll fyrir að einstaklingar í viðkvæmri stöðu, þ.m.t. fatlað fólk, verði fyrir eða upplifi þrýsting vegna tilvistar slíkra laga. Leggja beri alla áherslu á að undirstrika yfirráð hlutaðeigandi yfir eigin lífi og líkama.

Opin og gagnsæ umræða

Í þeim umsögnum sem vísað er til hér að framan kemur víða fram að það þurfi miklu meiri umræðu í samfélaginu um dánaraðstoð áður en hægt er að taka afstöðu til hvort dánaraðstoð eigi að lögleiða hér á landi.

Meðal þess sem ræða þarf opinskátt í tengslum við það hvort heimila eigi dánaraðstoð er möguleikinn á því að tilvist úrræðisins muni skapa þrýsting á sjúklinga með langvinna sjúkdóma til að velja dánaraðstoð. Þessar áhyggjur koma skýrt fram í umsögn Þroskahjálpar og Fíh og að þeim er vikið í umsögn ÖBÍ.

Jón Snædal öldrunarlæknir og fyrrum forseti Alþjóðasamtaka lækna víkur að þessari hættu í umsögn sinni um frumvarpið.⁸ Jón bendir á að alvarlegir sjúkdómar liti líf einstaklinga en einnig þeirra sem næst þeim standa. Sjúklingurinn sjái álagið sem sjúkdómurinn valdi aðstandendunum. Hætt sé við að það myndist innri þrýstingur; að losa fjölskylduna undan þeirri byrði sem sjúklingurinn telur að sjúkdómurinn leggi á ástvinina. Þess vegna ákveði sjúklingurinn að óska eftir dánaraðstoð. Jón bendir einnig á að dánaraðstoð sem löglegur kostur geti haft bein og óbein áhrif á þjónustu við sjúklinga með erfiða sjúkdóma og þar með haft áhrif á umræðu um þá kosti sem sjúklingurinn eigi.

Dánaraðstoð verði rædd

Jón telur hættu á að það myndist ný „menning“ sem geti reynst erfið m.a. vegna mjög skiptra skoðanna heilbrigðisstarfsmanna til úrræðisins. Þá verði enn viðkvæmara í litlu samfélagi að veitt sé svo afdrifarík þjónusta eins og dánaraðstoð er.

Fíh tekur í sama streng í umsögn sinni og minnir á að ólæknandi sjúkdómar og ómeðhöndlanleg og óbærileg þjáning geti breyst á skömmum tíma með framförum í meðferð.

Fylgismenn dánaraðstoðar hafa hingað til nánast einir knúið fram umræðuna um dánaraðstoð. Umræða þeirra hefur verið einhliða og í engu vikið að þessum alvarlegu siðferðilegu álitaefnum sem hér hefur verið vikið að. Þau þarf að ræða opinskátt og af alvöru. Fyrir því mun LÍ beita sér.

Höfundar eru læknar:

Steinunn Þórðardóttir, formaður LÍ

Oddur Steinarsson, varaformaður LÍ

Thelma Kristinsdóttir, gjaldkeri LÍ

Katrín Ragna Kemp, ritari LÍ

Magdalena Ásgeirsdóttir, í stjórn LÍ

Margrét Ólafía Tómasdóttir, í stjórn LÍ og formaður Félags íslenskra heimilislækna

Ragnar Freyr Ingvarsson, í stjórn LÍ og formaður Læknafélags Reykjavíkur

Teitur Ari Theodórsson, í stjórn LÍ og formaður Félags almennra lækna

Theódór Skúli Sigurðsson, í stjórn LÍ og formaður Félags sjúkrahúslækna

[1] Umsögn LÍ frá 10. apríl 2024 er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1987.pdf.

[2] Skýrsla heilbrigðisráðherra um viðhorf heilbrigðisstarfsfólks, sjúklinga og almennings til dánaraðstoðar, samkvæmt beiðni. Skýrslan er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/pdf/153/s/2061.pdf?fbclid=IwAR0af_SHX6f3L7KJU-dW3Ny87Im795deTqJyFWSLQTScYYybqad590-WPAQ.

[3] Umsögn embættis landlæknis er dagsett 26. mars en birtist 5. apríl á heimasíðu Alþingis. Umsögnin er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1941.pdf.

[4] Umsögn Félags ísl. hjúkrunarfræðinga er dagstett 25. mars en birtist 27. mars á heimasíðu Alþingis. Umsögnin er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1880.pdf.

[5] Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar er dagsett 25. mars og birtist á heimasíðu Alþingis sama dag. Umsögnin er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1823.pdf.

[6] A/73/161: Report of the Special Rapporteur on the rights of persons with disabilities. Skýrslan er aðgengileg hér: https://www.ohchr.org/en/documents/thematic-reports/a73161-report-special-rapporteur-rights-persons-disabilities.

[7] Umsögn Öryrkjabandalags Íslands er dagsett 26. mars og birtist sama dag á heimasíðu Alþingis. Umsögnin er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1867.pdf.

[8] Umsögn Jóns Snædal er ódagsett en birtist á heimasíðu Alþingis 27. mars. Umsögnin er aðgengileg hér: https://www.althingi.is/altext/erindi/154/154-1880.pdf.