Slökkviliðið sem ætlar að bjarga fjölmiðlum með því að kveikja í húsinu Þórður Snær Júlíusson skrifar 7. mars 2025 07:01 Í vikunni birti Viðskiptaráð stutta samantekt um umhverfi fjölmiðla hér á landi. Hún byggir fyrst og síðast á opinberum tölum og í henni er ekki að finna neinar nýjar upplýsingar, þótt fagna megi framtakinu og áhuga ráðsins á mikilvægri atvinnugrein og lýðræðisstoð. Viðskiptaráð leggur til nokkrar leiðir til að takast á við vanda einkarekinna fjölmiðla. Megininntak þeirra lausna er að taka RÚV af auglýsingamarkaði, hætta styrkjum til einkarekinna fjölmiðla og leyfa áfengis- og veðmálaauglýsingar. Þær tillögur eru mjög í takti við pólitískar áherslur Sjálfstæðis- og Miðflokks sem birtast ítrekað í málflutningi þeirra á Alþingi. Þetta er mikil einföldun á flóknu vandamáli sem hefur fengið að vaxa óáreitt árum saman vegna pólitísks aðgerðarleysis. Það þekki ég vel hafandi starfað í fjölmiðlum í næstum tvo áratugi og stýrt einkareknum fjölmiðlum frá 2013 og fram á síðasta sumar, eða í um tólf ár. Spekileki og peningar úr landi Til að byrja með er gott að fara yfir stöðuna út frá tölulegum staðreyndum. Starfandi í fjölmiðlum hefur fækkað úr 2.363 árið 2008 í 907 í lok árs 2022. Það er fækkun um 62 prósent. Mjög stór hluti þeirra sem hafa eru fólk með mikla reynslu og getu. Það hefur því átt sér stað mikill spekileki. Þetta hefur gerst vegna þess að rekstrarumhverfið hefur kúvenst sökum tækni- og upplýsingabyltingarinnar sem hefur gjörbreytt neytendahegðun og haft mikil neikvæð áhrif á hefðbundin tekjumódel fjölmiðla. Ein birtingarmynd þessa er að sífellt stærri hluti af auglýsingasölukökunni fer til aðila sem borga ekki skatta á Íslandi. Þar er átt við erlend tæknifyrirtæki eins og Google/Youtube og Facebook. Árið 2012 fór fjögur prósent auglýsingatekna hérlendis til erlendra miðla. Árið 2023 tóku þau til sín 49 prósent. Úr samantekt Viðskiptaráðs sem birt var í vikunni. Mýtan um að brotthvarf RÚV sé töfralausn Klifun á því að brotthvarf RÚV af auglýsingamarkaði muni leysa öll vandamál einkarekinna fjölmiðla er í besta falli barnaleg. Þeir sem halda slíku fram hljóta að gera það gegn betri vitund, og af öðrum hvötum en þeim að bæta fjölmiðlaumhverfið. Í fyrsta lagi er alls engin vissa fyrir því að þær tekjur sem RÚV hefur af auglýsingum muni skila sér til annarra fjölmiðla hætti ríkismiðillinn að birta auglýsingar. Hægt er að horfa til dæmis sem stendur okkur nálægt í tíma til að undirbyggja þá röksemdarfærslu. Fréttablaðið fór á hausinn vorið 2023. Samkvæmt síðasta birta ársreikningi útgáfufélags þess voru tekjur Fréttablaðsins um tveir milljarðar króna á ári, en það aflaði einvörðungu sjálfaflartekna með auglýsingasölu. Á árinu 2023 drógust auglýsingatekjur fjölmiðla á Íslandi í heild saman um tólf prósent. Tekjur Fréttablaðsins skiluðu sér því ekki nema að örlitlu leyti til samkeppnisaðilanna. Þeir sem auglýsa á móti Í öðru lagi þá eru bæði margir auglýsendur og þeir sem framleiða auglýsingar mjög á móti því að RÚV verði tekið af auglýsingamarkaði. Slíkt hefur margoft komið fram opinberlega. Fyrir þremur árum lá til að mynda fyrir frumvarp þingmanna Sjálfstæðisflokksins um brotthvarf RÚV. Þá skilaði Samband íslenskra auglýsingastofa (SÍA) inn umsögn þar sem sagði að það myndi hafa verulegar afleiðingar á sjónvarpsauglýsingar og neytendur myndu verða af mikilvægum upplýsingum um vörur og þjónustu ef RÚV gæti ekki birt auglýsingar. Aðrar sjónvarpsstöðvar hefðu til að mynda ekki það áhorf sem þurfi til að standa undir kostnaði við framleiðslu og birtingar. Í umsögninni sagði orðrétt að það fjármagn sem fari „í auglýsingar á RÚV færist ekki yfir á hinar sjónvarpsstöðvarnar. Líklegasta niðurstaðan er að fjármagn sem nú fer til birtinga á sjónvarpsauglýsingum minnki því framleiðsla á íslenskum sjónvarpsauglýsingum mun dragast saman. Það mun hafa áhrif á auglýsingastofur og aðrar greinar en fjöldi fólks í mörgum skapandi greinum kemur að framleiðslu íslenskra sjónvarpsauglýsinga, s.s. kvikmyndagerðarfólk, leikarar, stílistar, tónlistarfólk og starfsfólk í eftirvinnslu svo einhver séu nefnd. Það er því Ijóst að ákvörðun um að taka RÚV af auglýsingamarkaði mun hafa mikil áhrif á fjölda fyrirtækja og starfa.“ Þegar reynt var að takast á við vandann Í lok árs 2016, þegar sýnilegt varð að það stefndi í óefni í íslensku fjölmiðlaumhverfi þá skipaði þáverandi ráðherra fjölmiðlamála, Illugi Gunnarsson, nefnd sem átti að hafa það hlutverk að skoða leiðir til að bjarga málunum. Hún skilaði af sér á árinu 2017 og lagði fram sjö tillögur um umbætur sem gætu bætt rekstrarskilyrði fjölmiðla. Þær snéru meðal annars að stöðu RÚV á auglýsingamarkaði, að lækka virðisaukaskatt sem leggst á vörur fjölmiðla, að heimila auglýsingar í íslenskum fjölmiðlum sem í dag eru bannaðar, tryggja gagnsæi í kaupum hins opinbera á auglýsingum í fjölmiðlum og endurgreiðslum fyrir textun og talsetningu. Tilgangurinn var að tryggja fjölbreytni og fjölræði í íslensku fjölmiðlaumhverfi með ólíku eignarhaldi. Nú, um átta árum eftir að hann skilaði af sér, þá hefur ein tillaga nefndarinnar orðið að veruleika: styrkjakerfi að norrænni fyrirmynd sem felur í sér að endurgreiða hluta af framleiðslukostnaði á fréttum og fréttatengdu efni. Ástæða þess að ekki var gert meira er fyrst og síðast andstaðan flokks Illuga við frekari aðgerðum. Það þarf fjölþættar aðgerðir við flóknum vanda Þessi eina leið sem var innleidd hefur þó sannað gildi sitt. Hún stöðvaði blæðinguna að einhverju leyti. Frá árinu 2020 hefur fjöldi blaðamanna og annarra starfsmanna á einkareknum fjölmiðlum haldist í horfinu, og raunar hefur þeim fjölgað lítillega. En staðan heilt yfir er afleit. Um það eru flestir sammála. Og á því ætlar núverandi ráðherra fjölmiðlamála, Logi Einarsson, að taka á. Hann hefur boðað heildarendurskoðun á því hvernig hægt sé að styðja sem best við heilbrigt og blómlegt fjölmiðlaumhverfi sem skilar okkur sem þjóð, upplýstu og faglegu fjölmiðlaumhverfi til framtíðar. Markmiðið verður að styrkja fjölræði og fjölbreytni í íslensku fjölmiðlaumhverfi, að fjölga öflugum fjölmiðlum sem starfa eftir hefðbundnum viðmiðum blaðamennsku, kemur í veg fyrir samkeppnisbjögun, stöðvar spekileka úr greininni og fjölgar starfandi fjölmiðlafólki. Þar mun auðvitað og eðlilega vera fjallað um að aðlaga hlutverk RÚV að breyttum tíma, þannig að stærð ríkismiðilsins taki ekki of mikið súrefni frá einkareknum miðlum svo þeir geti ekki vaxið með eðlilegum hætti. Útfærsla þess þarf þó að vera vitræn og úthugsuð, ekki kreddukennd líkt og hugmyndir Viðskiptaráðs og þeirra stjórnmálaflokka sem enduróma sýn þess á hinu pólitíska sviði. Höfundur var blaðamaður og ritstjóri í næstum tvo áratugi en er nú framkvæmdastjóri þingflokks Samfylkingarinnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þórður Snær Júlíusson Fjölmiðlar Samfylkingin Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Í vikunni birti Viðskiptaráð stutta samantekt um umhverfi fjölmiðla hér á landi. Hún byggir fyrst og síðast á opinberum tölum og í henni er ekki að finna neinar nýjar upplýsingar, þótt fagna megi framtakinu og áhuga ráðsins á mikilvægri atvinnugrein og lýðræðisstoð. Viðskiptaráð leggur til nokkrar leiðir til að takast á við vanda einkarekinna fjölmiðla. Megininntak þeirra lausna er að taka RÚV af auglýsingamarkaði, hætta styrkjum til einkarekinna fjölmiðla og leyfa áfengis- og veðmálaauglýsingar. Þær tillögur eru mjög í takti við pólitískar áherslur Sjálfstæðis- og Miðflokks sem birtast ítrekað í málflutningi þeirra á Alþingi. Þetta er mikil einföldun á flóknu vandamáli sem hefur fengið að vaxa óáreitt árum saman vegna pólitísks aðgerðarleysis. Það þekki ég vel hafandi starfað í fjölmiðlum í næstum tvo áratugi og stýrt einkareknum fjölmiðlum frá 2013 og fram á síðasta sumar, eða í um tólf ár. Spekileki og peningar úr landi Til að byrja með er gott að fara yfir stöðuna út frá tölulegum staðreyndum. Starfandi í fjölmiðlum hefur fækkað úr 2.363 árið 2008 í 907 í lok árs 2022. Það er fækkun um 62 prósent. Mjög stór hluti þeirra sem hafa eru fólk með mikla reynslu og getu. Það hefur því átt sér stað mikill spekileki. Þetta hefur gerst vegna þess að rekstrarumhverfið hefur kúvenst sökum tækni- og upplýsingabyltingarinnar sem hefur gjörbreytt neytendahegðun og haft mikil neikvæð áhrif á hefðbundin tekjumódel fjölmiðla. Ein birtingarmynd þessa er að sífellt stærri hluti af auglýsingasölukökunni fer til aðila sem borga ekki skatta á Íslandi. Þar er átt við erlend tæknifyrirtæki eins og Google/Youtube og Facebook. Árið 2012 fór fjögur prósent auglýsingatekna hérlendis til erlendra miðla. Árið 2023 tóku þau til sín 49 prósent. Úr samantekt Viðskiptaráðs sem birt var í vikunni. Mýtan um að brotthvarf RÚV sé töfralausn Klifun á því að brotthvarf RÚV af auglýsingamarkaði muni leysa öll vandamál einkarekinna fjölmiðla er í besta falli barnaleg. Þeir sem halda slíku fram hljóta að gera það gegn betri vitund, og af öðrum hvötum en þeim að bæta fjölmiðlaumhverfið. Í fyrsta lagi er alls engin vissa fyrir því að þær tekjur sem RÚV hefur af auglýsingum muni skila sér til annarra fjölmiðla hætti ríkismiðillinn að birta auglýsingar. Hægt er að horfa til dæmis sem stendur okkur nálægt í tíma til að undirbyggja þá röksemdarfærslu. Fréttablaðið fór á hausinn vorið 2023. Samkvæmt síðasta birta ársreikningi útgáfufélags þess voru tekjur Fréttablaðsins um tveir milljarðar króna á ári, en það aflaði einvörðungu sjálfaflartekna með auglýsingasölu. Á árinu 2023 drógust auglýsingatekjur fjölmiðla á Íslandi í heild saman um tólf prósent. Tekjur Fréttablaðsins skiluðu sér því ekki nema að örlitlu leyti til samkeppnisaðilanna. Þeir sem auglýsa á móti Í öðru lagi þá eru bæði margir auglýsendur og þeir sem framleiða auglýsingar mjög á móti því að RÚV verði tekið af auglýsingamarkaði. Slíkt hefur margoft komið fram opinberlega. Fyrir þremur árum lá til að mynda fyrir frumvarp þingmanna Sjálfstæðisflokksins um brotthvarf RÚV. Þá skilaði Samband íslenskra auglýsingastofa (SÍA) inn umsögn þar sem sagði að það myndi hafa verulegar afleiðingar á sjónvarpsauglýsingar og neytendur myndu verða af mikilvægum upplýsingum um vörur og þjónustu ef RÚV gæti ekki birt auglýsingar. Aðrar sjónvarpsstöðvar hefðu til að mynda ekki það áhorf sem þurfi til að standa undir kostnaði við framleiðslu og birtingar. Í umsögninni sagði orðrétt að það fjármagn sem fari „í auglýsingar á RÚV færist ekki yfir á hinar sjónvarpsstöðvarnar. Líklegasta niðurstaðan er að fjármagn sem nú fer til birtinga á sjónvarpsauglýsingum minnki því framleiðsla á íslenskum sjónvarpsauglýsingum mun dragast saman. Það mun hafa áhrif á auglýsingastofur og aðrar greinar en fjöldi fólks í mörgum skapandi greinum kemur að framleiðslu íslenskra sjónvarpsauglýsinga, s.s. kvikmyndagerðarfólk, leikarar, stílistar, tónlistarfólk og starfsfólk í eftirvinnslu svo einhver séu nefnd. Það er því Ijóst að ákvörðun um að taka RÚV af auglýsingamarkaði mun hafa mikil áhrif á fjölda fyrirtækja og starfa.“ Þegar reynt var að takast á við vandann Í lok árs 2016, þegar sýnilegt varð að það stefndi í óefni í íslensku fjölmiðlaumhverfi þá skipaði þáverandi ráðherra fjölmiðlamála, Illugi Gunnarsson, nefnd sem átti að hafa það hlutverk að skoða leiðir til að bjarga málunum. Hún skilaði af sér á árinu 2017 og lagði fram sjö tillögur um umbætur sem gætu bætt rekstrarskilyrði fjölmiðla. Þær snéru meðal annars að stöðu RÚV á auglýsingamarkaði, að lækka virðisaukaskatt sem leggst á vörur fjölmiðla, að heimila auglýsingar í íslenskum fjölmiðlum sem í dag eru bannaðar, tryggja gagnsæi í kaupum hins opinbera á auglýsingum í fjölmiðlum og endurgreiðslum fyrir textun og talsetningu. Tilgangurinn var að tryggja fjölbreytni og fjölræði í íslensku fjölmiðlaumhverfi með ólíku eignarhaldi. Nú, um átta árum eftir að hann skilaði af sér, þá hefur ein tillaga nefndarinnar orðið að veruleika: styrkjakerfi að norrænni fyrirmynd sem felur í sér að endurgreiða hluta af framleiðslukostnaði á fréttum og fréttatengdu efni. Ástæða þess að ekki var gert meira er fyrst og síðast andstaðan flokks Illuga við frekari aðgerðum. Það þarf fjölþættar aðgerðir við flóknum vanda Þessi eina leið sem var innleidd hefur þó sannað gildi sitt. Hún stöðvaði blæðinguna að einhverju leyti. Frá árinu 2020 hefur fjöldi blaðamanna og annarra starfsmanna á einkareknum fjölmiðlum haldist í horfinu, og raunar hefur þeim fjölgað lítillega. En staðan heilt yfir er afleit. Um það eru flestir sammála. Og á því ætlar núverandi ráðherra fjölmiðlamála, Logi Einarsson, að taka á. Hann hefur boðað heildarendurskoðun á því hvernig hægt sé að styðja sem best við heilbrigt og blómlegt fjölmiðlaumhverfi sem skilar okkur sem þjóð, upplýstu og faglegu fjölmiðlaumhverfi til framtíðar. Markmiðið verður að styrkja fjölræði og fjölbreytni í íslensku fjölmiðlaumhverfi, að fjölga öflugum fjölmiðlum sem starfa eftir hefðbundnum viðmiðum blaðamennsku, kemur í veg fyrir samkeppnisbjögun, stöðvar spekileka úr greininni og fjölgar starfandi fjölmiðlafólki. Þar mun auðvitað og eðlilega vera fjallað um að aðlaga hlutverk RÚV að breyttum tíma, þannig að stærð ríkismiðilsins taki ekki of mikið súrefni frá einkareknum miðlum svo þeir geti ekki vaxið með eðlilegum hætti. Útfærsla þess þarf þó að vera vitræn og úthugsuð, ekki kreddukennd líkt og hugmyndir Viðskiptaráðs og þeirra stjórnmálaflokka sem enduróma sýn þess á hinu pólitíska sviði. Höfundur var blaðamaður og ritstjóri í næstum tvo áratugi en er nú framkvæmdastjóri þingflokks Samfylkingarinnar.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun