Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir og Katrín Oddsdóttir skrifa 4. júní 2025 08:45 Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hvalveiðar Mest lesið Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fasteignagjöld eru lág í Reykjavík Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gerræðisleg áform í anda Ráðstjórnarríkjanna Guðmundur Fertram Sigurjónsson skrifar Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Nýbakaðir foreldrar og óbökuð loforð Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Samkeppnin tryggir hag neytenda Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Stóðhryssur ekki moldvörpur Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Við getum gert betur Einar Bárðarson skrifar Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Ábyrg stefna í útlendingamálum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Týndu hermennirnir okkar Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Gerist þetta aftur á morgun? Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Staða þorpshálfvita er laus til umsóknar Jón Daníelsson skrifar Skoðun Að reikna veiðigjald af raunverulegum aflaverðmætum Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Sjá meira
Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn.
Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar
Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar
Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar
Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar
Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun