Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar 6. júlí 2025 14:00 Stórútgerðin hatar okkur trillukarla og konur eins og pestina. Henni hefur tekist, með hjálp röð hliðhollra ráðherra, að standa í vegi fyrir flestum umbótum sem myndu gera strandveiðikerfið öruggara, manneskjulegra og arðbærara. Þetta er í raun stórfurðulegt, því eini hluti sjávarútvegsins sem nokkur samfélagsleg sátt er um er einmitt strandveiðikerfið. Það væri því rökréttast fyrir sægreifana að leyfa okkur að hirða upp molana sem af gnægtarborði þeirra detta og kaupa sér þannig smá frið. Það er nú öðru nær en hvernig stendur á því að þeir róa öllum árum að útrýma smábátaveiðum? Svarið er þríþætt. Í fyrsta lagi eru smábátar að sýna hvernig hægt er að stunda hagkvæmar veiðar án þess að leggja bæði vistkerfi og brothættar byggðir í rúst. Í öðru lagi hafa sjómenn meira upp úr því að veiða fiskinn fyrir sig sjálfa sem gerir útgerðarmönnum erfiðara fyrir að finna duglegt fólk til að manna skipin. Í þriðja lagi eru það smábátar sem leiða í ljós raunvirði aflans. Hér ætla ég að skoða þriðja atriðið nánar. Fiskmarkaðir og smábátar Áður en fiskmarkaðir komu til 1985 var nánast allur afli seldur innan samþætts reksturs veiða og vinnslu. Gagnsæi á verði var svo til ekkert og smábátar voru oft háðir einum kaupanda. Tilkoma markaða var því eitt stærsta hagsmunamál í sögu smábáta því þeir gerðu trillukörlum kleift að selja aflann sinn án milligöngu samþættra fyrirtækja. Hægt og bítandi óx mörkuðum fiskur um hrygg og urðu þannig að mikilvægri mælistiku á rétt markaðsverð sjávarafla. Í dag er langstærstur hluti afla smábátaflotans seldur á markaði. Nákvæmar tölur liggja ekki fyrir, en ætla má að 70-80% þess fisks sem fer um markaðina komi frá smábátum. Það má því með sanni segja að án okkar væru engir fiskmarkaðir til, sem væri draumastaða stórútgerðarinnar. Fiskmarkaðir og laun sjómanna Ein afleiðing hins aukna gagnsæis í verðmyndun sjávarafla var að laun sjómanna hækkuðu. Á sama tíma og fiskmarkaðir dreifðust um landið var Verðlagsstofa skiptaverðs (VSS) stofnuð til að tryggja réttlátari og gagnsærri skiptingu aflatekna milli sjómanna og útgerðarmanna. Fyrir tilkomu VSS 1984 gátu útgerðir með eigin vinnslu selt sjálfum sinn eigin fisk á hvaða bull verði sem er og borgað sjómönnum lægri hlut. Verðlagsstofuverðið átti því að tryggja að hlutur sjómanna tæki mið af raunverulegu markaðsverði með því að óháður aðili reikni meðalverð sem væri almennt viðurkennt. Verðmyndun á mörkuðum eru lykilgögn í útreikningum VSS. Eitthvað virðist þó hafa klikkað. Verðlagsstofuverðið er iðulega um 25% undir markaðsverði í þorski og um 40% lægra í ýsu. Í fisktegundum sem ekki fara á markað á Íslandi, eins og loðnu, getur verðlagsstofuverð verið hundruðum prósentustiga lægra en sambærilegt markaðsverð í Noregi. Sjómenn eru sem sagt snuðaðir um tugi prósenta í launaumslagi sínu. Það má sýna afstöðu sægreifanna skilning því þeir eru jú að verja eigin hagsmuni. Öllu óskiljanlegra er að hagsmunasamtök sjómanna og skipstjóra skuli verja þetta arðrán með kjafti og klóm. Fiskmarkaðir og veiðigjöld Eins og alþjóð veit þá er allt í járnum á Alþingi út af veiðigjaldafrumvarpi Hönnu Katrínar. Enn og aftur eru það fiskmarkaðir sem gegna lykilhlutverki, því með frumvarpinu á að færa reiknistofn verðlagsstofu yfir í markaðsverð. Það hefur fram að þessu verið hjákátlegt að heyra ýmsa spekinga halda því fram að 7,9 milljarðar (veiðigjöld 2022) séu 33% af 85 milljörðum (hreinn hagnaður sjávarútvegs 2022). Reiknikúnstir þessara spekinga hafa nú verið afhjúpaðar sem blekkingar og blákalt eiginhagsmunapot. Smábátaflotinn er sem sagt grunnstoð þess að hægt sé að reikna sanngjarnt og rétt auðlindagjald. Fiskmarkaðir og SFS Er það þá nokkur furða að kvótakóngarnir hati okkur. Við höldum uppi fiskmörkuðum sem afhjúpar rétt markaðsverð á sjávarafurðum. Þeir þola ekki dagsljósið en vilja ráða því sjálfir á hvaða verði þeir gera upp við sjómenn og skattinn. Þessari fléttu hefur við lýst af innanbúðarmanni þannig að „búa til hagnað innan sölufyrirtækisins þar sem enginn skattur er á hagnað fyrirtækisins. Við teljum Kýpur vera rétta landið. Með því að búa til hagnað innan sölufyrirtækisins Kötlu Seafood getum við lækkað skiptahlut sjómanna og stjórnað betur á hvaða verðum við myndum gera upp … Þetta teljum við nokkuð snyrtilega leið til að draga úr skattgreiðslum.“ Það er því ekki eingöngu hækkun á veiðigjöldum sem stórútgerðin óttast, heldur líka það að sjómenn muni ekki sætta sig við það að vera skildir einir eftir með reikninginn á undirverðlagningu verðlagsstofu. Það vekur furðu að grjótharðir markaðssinnar á borð við SFS og sjálfstæðismenn skuli í þessu tilviki ekki trúa á markaðslögmálin um framboð og eftirspurn heldur leggja allt sitt traust á verðmyndun innan ríkisstofnunar. Ég hef alltaf staðið í þeirri trú að inngrip ríkisins í markaðshagkerfið væri æðsta dauðasynd kapítalismans, en svo virðist ekki vera. Allavegana ekki fyrir sægreifana. Höfundur er trillukarl og formaður Strandveiðifélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjávarútvegur Breytingar á veiðigjöldum Strandveiðar Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Stórútgerðin hatar okkur trillukarla og konur eins og pestina. Henni hefur tekist, með hjálp röð hliðhollra ráðherra, að standa í vegi fyrir flestum umbótum sem myndu gera strandveiðikerfið öruggara, manneskjulegra og arðbærara. Þetta er í raun stórfurðulegt, því eini hluti sjávarútvegsins sem nokkur samfélagsleg sátt er um er einmitt strandveiðikerfið. Það væri því rökréttast fyrir sægreifana að leyfa okkur að hirða upp molana sem af gnægtarborði þeirra detta og kaupa sér þannig smá frið. Það er nú öðru nær en hvernig stendur á því að þeir róa öllum árum að útrýma smábátaveiðum? Svarið er þríþætt. Í fyrsta lagi eru smábátar að sýna hvernig hægt er að stunda hagkvæmar veiðar án þess að leggja bæði vistkerfi og brothættar byggðir í rúst. Í öðru lagi hafa sjómenn meira upp úr því að veiða fiskinn fyrir sig sjálfa sem gerir útgerðarmönnum erfiðara fyrir að finna duglegt fólk til að manna skipin. Í þriðja lagi eru það smábátar sem leiða í ljós raunvirði aflans. Hér ætla ég að skoða þriðja atriðið nánar. Fiskmarkaðir og smábátar Áður en fiskmarkaðir komu til 1985 var nánast allur afli seldur innan samþætts reksturs veiða og vinnslu. Gagnsæi á verði var svo til ekkert og smábátar voru oft háðir einum kaupanda. Tilkoma markaða var því eitt stærsta hagsmunamál í sögu smábáta því þeir gerðu trillukörlum kleift að selja aflann sinn án milligöngu samþættra fyrirtækja. Hægt og bítandi óx mörkuðum fiskur um hrygg og urðu þannig að mikilvægri mælistiku á rétt markaðsverð sjávarafla. Í dag er langstærstur hluti afla smábátaflotans seldur á markaði. Nákvæmar tölur liggja ekki fyrir, en ætla má að 70-80% þess fisks sem fer um markaðina komi frá smábátum. Það má því með sanni segja að án okkar væru engir fiskmarkaðir til, sem væri draumastaða stórútgerðarinnar. Fiskmarkaðir og laun sjómanna Ein afleiðing hins aukna gagnsæis í verðmyndun sjávarafla var að laun sjómanna hækkuðu. Á sama tíma og fiskmarkaðir dreifðust um landið var Verðlagsstofa skiptaverðs (VSS) stofnuð til að tryggja réttlátari og gagnsærri skiptingu aflatekna milli sjómanna og útgerðarmanna. Fyrir tilkomu VSS 1984 gátu útgerðir með eigin vinnslu selt sjálfum sinn eigin fisk á hvaða bull verði sem er og borgað sjómönnum lægri hlut. Verðlagsstofuverðið átti því að tryggja að hlutur sjómanna tæki mið af raunverulegu markaðsverði með því að óháður aðili reikni meðalverð sem væri almennt viðurkennt. Verðmyndun á mörkuðum eru lykilgögn í útreikningum VSS. Eitthvað virðist þó hafa klikkað. Verðlagsstofuverðið er iðulega um 25% undir markaðsverði í þorski og um 40% lægra í ýsu. Í fisktegundum sem ekki fara á markað á Íslandi, eins og loðnu, getur verðlagsstofuverð verið hundruðum prósentustiga lægra en sambærilegt markaðsverð í Noregi. Sjómenn eru sem sagt snuðaðir um tugi prósenta í launaumslagi sínu. Það má sýna afstöðu sægreifanna skilning því þeir eru jú að verja eigin hagsmuni. Öllu óskiljanlegra er að hagsmunasamtök sjómanna og skipstjóra skuli verja þetta arðrán með kjafti og klóm. Fiskmarkaðir og veiðigjöld Eins og alþjóð veit þá er allt í járnum á Alþingi út af veiðigjaldafrumvarpi Hönnu Katrínar. Enn og aftur eru það fiskmarkaðir sem gegna lykilhlutverki, því með frumvarpinu á að færa reiknistofn verðlagsstofu yfir í markaðsverð. Það hefur fram að þessu verið hjákátlegt að heyra ýmsa spekinga halda því fram að 7,9 milljarðar (veiðigjöld 2022) séu 33% af 85 milljörðum (hreinn hagnaður sjávarútvegs 2022). Reiknikúnstir þessara spekinga hafa nú verið afhjúpaðar sem blekkingar og blákalt eiginhagsmunapot. Smábátaflotinn er sem sagt grunnstoð þess að hægt sé að reikna sanngjarnt og rétt auðlindagjald. Fiskmarkaðir og SFS Er það þá nokkur furða að kvótakóngarnir hati okkur. Við höldum uppi fiskmörkuðum sem afhjúpar rétt markaðsverð á sjávarafurðum. Þeir þola ekki dagsljósið en vilja ráða því sjálfir á hvaða verði þeir gera upp við sjómenn og skattinn. Þessari fléttu hefur við lýst af innanbúðarmanni þannig að „búa til hagnað innan sölufyrirtækisins þar sem enginn skattur er á hagnað fyrirtækisins. Við teljum Kýpur vera rétta landið. Með því að búa til hagnað innan sölufyrirtækisins Kötlu Seafood getum við lækkað skiptahlut sjómanna og stjórnað betur á hvaða verðum við myndum gera upp … Þetta teljum við nokkuð snyrtilega leið til að draga úr skattgreiðslum.“ Það er því ekki eingöngu hækkun á veiðigjöldum sem stórútgerðin óttast, heldur líka það að sjómenn muni ekki sætta sig við það að vera skildir einir eftir með reikninginn á undirverðlagningu verðlagsstofu. Það vekur furðu að grjótharðir markaðssinnar á borð við SFS og sjálfstæðismenn skuli í þessu tilviki ekki trúa á markaðslögmálin um framboð og eftirspurn heldur leggja allt sitt traust á verðmyndun innan ríkisstofnunar. Ég hef alltaf staðið í þeirri trú að inngrip ríkisins í markaðshagkerfið væri æðsta dauðasynd kapítalismans, en svo virðist ekki vera. Allavegana ekki fyrir sægreifana. Höfundur er trillukarl og formaður Strandveiðifélags Íslands.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun