Nám í skugga óöryggis Sigurður Árni Reynisson skrifar 12. ágúst 2025 08:02 Hún er ósýnileg en þung þögnin sem verður eftir þegar loforð breytast í tómar orðarunur og röddin sem þú þráðir að heyra hljóðnar. Fyrir barn er hún eins og lag utanum hjartað, verður óskrifuð kennslubók í því að treysta ekki of mikið. Dag eftir dag lætur hún þig hugsa „Er ég nóg?“ Þetta er ekki bara saga eins barns. Hún er saga þeirra fjölmörgu sem alast upp í óvissu eftir skilnað eða önnur rof í fjölskyldum. Þau læra að fela sárin, setja upp varnir, lesa í þögnina og túlka hana oft sem sína sök. Stundum sjáum við afleiðingarnar í skólastofunni, í hegðun sem vekur áhyggjur, námserfiðleikum, eða í barni sem virðist alltaf vera í uppnámi. En, undir öllu þessu er ákall sem við megum ekki missa af. Eftir skilnað foreldra minna flutti mamma með okkur systkinin til Reykjavíkur. Fyrir sveitastrák var Lindargatan bæði ævintýri og skóli sem enga einkunn gaf. Á öðrum endanum sátu mennirnir við vínbúðina, grófir í andliti en mildir í augum þegar þeir spjölluðu við mig. Á hinum endanum blasti súkkulaðiverksmiðjan við, ilmandi eins og loforð um að heimurinn gæti verið sætur. Mamma vann stanslaust til að eiga í okkur og á, og ég elstur þriggja systkina, bar ábyrgð á systkinum mínum á meðan. Þegar ég komst út til að leika nýtti ég frelsið til að vera með félögunum í skylmingaleikjum með trésverðum, ákefðin og offorsið var drifið áfram af einni þrá og það var að verða hetja, hetja í minni eigin sögu. En leikurinn var ekki bara skemmtun. Hann var líka tilraun til að verða „nógu góður“, hetja sem pabbi myndi vilja hitta. Hann lofaði símtölum og heimsóknum sem aldrei urðu. Smám saman fór ég að trúa því að ástleysið væri mér að kenna. Þá fæddist skuggi sem átti eftir að fylgja mér lengi, tilfinningin að ég skipti ekki máli og „væri ekki nóg“. Við fluttum síðar út á land þar sem stjúpfaðir minn tók á móti okkur með hlýju og opnum örmum. Ábyrgðin hvarf, en draumurinn um að verða hetja lifði áfram. Ég safnaði liði í gömlum rústum og hélt áfram að berjast í ímynduðum orrustum enn í þeirri von að pabbi myndi hringja í hetjuna sína. Eina nóttina heyrði ég mömmu segja við hann „geturðu ekki hringt í börnin?“ Hjarta mitt fylltist af von sem logaði innra með mér. En á afmælisdaginn minn beið aðeins þögn. Ég hætti að tala um hann og lærði að fela sárin. Það var lítið sem móðir mín gat gert annað en að reyna að hughreysta mig. Þegar tengsl barns og foreldris rofna verður heimurinn óöruggari. Barnið lærir að vera á vakt, tilbúið að verja sig fyrir næsta höggi. Það er varnarkerfi sem bjargar, en krefst orku sem annars færi í að kanna, læra og þroskast. Þegar barn býr í stöðugu tilfinningalegu óöryggi verður skólinn ekki lengur bara staður til að læra. Hann verður vettvangur þar sem hugurinn þarf að fylgjast með hverri hreyfingu, hverju orði og svipbrigðum í kringum sig. Það er lífshæfni sem getur varið hjartað, það er mín reynsla. En hún kemur á kostnað námsins. Orkan sem annars færi í að lesa, reikna eða skrifa, fer í að lesa í aðstæður og bregðast við mögulegri hættu. Það er eins og að reyna að skrifa ritgerð á meðan brunabjallan hringir stöðugt í bakgrunni, hugurinn hleypur alltaf aftur að hættunni, þó hún sé kannski ekki lengur til staðar. Afleiðingin getur verið að barnið nær ekki að mynda sterkan grunn í námi. Lestrarfærni þróast hægar, talnaskilningur verður ótryggur, og minni og einbeiting verður brothætt. Kennarar sjá stundum bara ,óþolinmóða nemandann, þann draumkennda eða „vandamálabarnið“, en sjaldnar það sem raunverulega er í gangi, barn sem er að reyna að lifa af í aðstæðum þar sem öryggið er ekki sjálfgefið. Námserfiðleikar eru ekki alltaf það sama og skortur á greind eða hæfileikum. Þeir lýsa sér sem viðvarandi hindranir í að tileinka sér ákveðna færni, þekkingu eða námstengda hegðun, þrátt fyrir eðlilegan kennslutíma og viðeigandi stuðning. Þeir geta átt rætur í mörgu, frá líffræðilegum þáttum eins og taugaþroskafrávikum til félagslegra og tilfinningalegra aðstæðna. Þegar barn býr við langvarandi óöryggi, eins og oft gerist eftir skilnað eða tengslarof, geta námsörðugleikarnir verið afleiðing þess að hugurinn er stöðugt að verja hjartað í stað þess að opna sig fyrir náminu. Barnsárin liðu og ég óx í hæð, en ekki í virðingu fyrir sjálfum mér. Ég leitaði stöðugt eftir staðfestingu frá öðrum, þar til mér varð ljóst að höfnunin var aldrei mín sök. Skylmingaleikurinn hafði ekki bara verið leikur. Hann hafði bjargað mér, gefið mér skjól, von og æfingu í að halda áfram. Ég var hetja, ekki fyrir pabba, heldur fyrir sjálfan mig. Lífið er æfing, ekki dómur. Líkt og þegar ég sat við símann, aftur og aftur, fullur vonar þrátt fyrir þögnina. Ég sé það núna að biðin var hluti af minni æfingu, þ.e.a.s. æfingin í að halda áfram, jafnvel þegar ekkert svar kemur. Og þessi æfing stendur enn yfir hjá ótal börnum sem búa við höfnun eða tilfinningalegt óöryggi. Það nám er dýru verði keypt, borgað með hluta af orkunni sem annars færi í leik, forvitni og uppbyggingu sjálfsmyndar. Sagan mín er ekki bara mín. Hún er spegill fyrir ótal önnur börn. Hún sýnir hvernig sár reynsla getur mótað bæði sjálfsmynd og framtíðarsýn. En hún sýnir líka að sár geta gróið. Höfnun er ekki sannleikur um manneskjuna, heldur viðbragð annarra. Með tíma, mildi og því að hlusta á eigin rödd er hægt að stíga út úr þögninni og inn í sjálfsvirðingu. Ást og virðing eru ekki verðlaun sem barn þarf að vinna sér inn, þau eru ófrávíkjanlegur réttur allra barna. Þegar þau réttindi eru vanrækt, birtist það ekki alltaf í háværum mótmælum, heldur í hljóðri hörku, í augnaráði sem leitar undan, í námi sem stöðvast eða í barni sem virðist vera að missa áttir. Við verðum að hlusta áður en við leiðréttum og spyrja áður en við dæmum. Því þessi börn sem þögnin hefur umvafið bera oft stærstu sögurnar. Og þegar þau fá loksins að segja þær, þá breytist allt. Ég hef séð það með eigin augum, í speglinum. Höfundur er mannvinur og kennari. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Börn og uppeldi Ofbeldi gegn börnum Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen Skoðun 76 dagar sem koma aldrei aftur Einar Guðnason Skoðun Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga Skoðun Öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir Árni Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Áfram Breiðholt og Kjalarnes! Skúli Helgason skrifar Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Vesturlönd mega ekki leyfa Pútín að skrifa leikreglurnar Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson skrifar Skoðun Gulur september María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason skrifar Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Reiði á tímum allsnægta Jökull Gíslason skrifar Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Tölur segja ekki alla söguna Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Enn úr sömu sveitinni Trausti Hjálmarsson skrifar Skoðun Palestínsk börn eiga betra skilið Anna Lúðvíksdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar Skoðun Umferðaröryggi barna í Kópavogi Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Meira að segja Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 76 dagar sem koma aldrei aftur Einar Guðnason skrifar Skoðun Er popúlismi kenning um siðferði? Einar Gísli Gunnarsson skrifar Skoðun Umferðaröryggi barna í Kópavogi Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Ákalli um samræmingu í eftirliti svarað Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Sjá meira
Hún er ósýnileg en þung þögnin sem verður eftir þegar loforð breytast í tómar orðarunur og röddin sem þú þráðir að heyra hljóðnar. Fyrir barn er hún eins og lag utanum hjartað, verður óskrifuð kennslubók í því að treysta ekki of mikið. Dag eftir dag lætur hún þig hugsa „Er ég nóg?“ Þetta er ekki bara saga eins barns. Hún er saga þeirra fjölmörgu sem alast upp í óvissu eftir skilnað eða önnur rof í fjölskyldum. Þau læra að fela sárin, setja upp varnir, lesa í þögnina og túlka hana oft sem sína sök. Stundum sjáum við afleiðingarnar í skólastofunni, í hegðun sem vekur áhyggjur, námserfiðleikum, eða í barni sem virðist alltaf vera í uppnámi. En, undir öllu þessu er ákall sem við megum ekki missa af. Eftir skilnað foreldra minna flutti mamma með okkur systkinin til Reykjavíkur. Fyrir sveitastrák var Lindargatan bæði ævintýri og skóli sem enga einkunn gaf. Á öðrum endanum sátu mennirnir við vínbúðina, grófir í andliti en mildir í augum þegar þeir spjölluðu við mig. Á hinum endanum blasti súkkulaðiverksmiðjan við, ilmandi eins og loforð um að heimurinn gæti verið sætur. Mamma vann stanslaust til að eiga í okkur og á, og ég elstur þriggja systkina, bar ábyrgð á systkinum mínum á meðan. Þegar ég komst út til að leika nýtti ég frelsið til að vera með félögunum í skylmingaleikjum með trésverðum, ákefðin og offorsið var drifið áfram af einni þrá og það var að verða hetja, hetja í minni eigin sögu. En leikurinn var ekki bara skemmtun. Hann var líka tilraun til að verða „nógu góður“, hetja sem pabbi myndi vilja hitta. Hann lofaði símtölum og heimsóknum sem aldrei urðu. Smám saman fór ég að trúa því að ástleysið væri mér að kenna. Þá fæddist skuggi sem átti eftir að fylgja mér lengi, tilfinningin að ég skipti ekki máli og „væri ekki nóg“. Við fluttum síðar út á land þar sem stjúpfaðir minn tók á móti okkur með hlýju og opnum örmum. Ábyrgðin hvarf, en draumurinn um að verða hetja lifði áfram. Ég safnaði liði í gömlum rústum og hélt áfram að berjast í ímynduðum orrustum enn í þeirri von að pabbi myndi hringja í hetjuna sína. Eina nóttina heyrði ég mömmu segja við hann „geturðu ekki hringt í börnin?“ Hjarta mitt fylltist af von sem logaði innra með mér. En á afmælisdaginn minn beið aðeins þögn. Ég hætti að tala um hann og lærði að fela sárin. Það var lítið sem móðir mín gat gert annað en að reyna að hughreysta mig. Þegar tengsl barns og foreldris rofna verður heimurinn óöruggari. Barnið lærir að vera á vakt, tilbúið að verja sig fyrir næsta höggi. Það er varnarkerfi sem bjargar, en krefst orku sem annars færi í að kanna, læra og þroskast. Þegar barn býr í stöðugu tilfinningalegu óöryggi verður skólinn ekki lengur bara staður til að læra. Hann verður vettvangur þar sem hugurinn þarf að fylgjast með hverri hreyfingu, hverju orði og svipbrigðum í kringum sig. Það er lífshæfni sem getur varið hjartað, það er mín reynsla. En hún kemur á kostnað námsins. Orkan sem annars færi í að lesa, reikna eða skrifa, fer í að lesa í aðstæður og bregðast við mögulegri hættu. Það er eins og að reyna að skrifa ritgerð á meðan brunabjallan hringir stöðugt í bakgrunni, hugurinn hleypur alltaf aftur að hættunni, þó hún sé kannski ekki lengur til staðar. Afleiðingin getur verið að barnið nær ekki að mynda sterkan grunn í námi. Lestrarfærni þróast hægar, talnaskilningur verður ótryggur, og minni og einbeiting verður brothætt. Kennarar sjá stundum bara ,óþolinmóða nemandann, þann draumkennda eða „vandamálabarnið“, en sjaldnar það sem raunverulega er í gangi, barn sem er að reyna að lifa af í aðstæðum þar sem öryggið er ekki sjálfgefið. Námserfiðleikar eru ekki alltaf það sama og skortur á greind eða hæfileikum. Þeir lýsa sér sem viðvarandi hindranir í að tileinka sér ákveðna færni, þekkingu eða námstengda hegðun, þrátt fyrir eðlilegan kennslutíma og viðeigandi stuðning. Þeir geta átt rætur í mörgu, frá líffræðilegum þáttum eins og taugaþroskafrávikum til félagslegra og tilfinningalegra aðstæðna. Þegar barn býr við langvarandi óöryggi, eins og oft gerist eftir skilnað eða tengslarof, geta námsörðugleikarnir verið afleiðing þess að hugurinn er stöðugt að verja hjartað í stað þess að opna sig fyrir náminu. Barnsárin liðu og ég óx í hæð, en ekki í virðingu fyrir sjálfum mér. Ég leitaði stöðugt eftir staðfestingu frá öðrum, þar til mér varð ljóst að höfnunin var aldrei mín sök. Skylmingaleikurinn hafði ekki bara verið leikur. Hann hafði bjargað mér, gefið mér skjól, von og æfingu í að halda áfram. Ég var hetja, ekki fyrir pabba, heldur fyrir sjálfan mig. Lífið er æfing, ekki dómur. Líkt og þegar ég sat við símann, aftur og aftur, fullur vonar þrátt fyrir þögnina. Ég sé það núna að biðin var hluti af minni æfingu, þ.e.a.s. æfingin í að halda áfram, jafnvel þegar ekkert svar kemur. Og þessi æfing stendur enn yfir hjá ótal börnum sem búa við höfnun eða tilfinningalegt óöryggi. Það nám er dýru verði keypt, borgað með hluta af orkunni sem annars færi í leik, forvitni og uppbyggingu sjálfsmyndar. Sagan mín er ekki bara mín. Hún er spegill fyrir ótal önnur börn. Hún sýnir hvernig sár reynsla getur mótað bæði sjálfsmynd og framtíðarsýn. En hún sýnir líka að sár geta gróið. Höfnun er ekki sannleikur um manneskjuna, heldur viðbragð annarra. Með tíma, mildi og því að hlusta á eigin rödd er hægt að stíga út úr þögninni og inn í sjálfsvirðingu. Ást og virðing eru ekki verðlaun sem barn þarf að vinna sér inn, þau eru ófrávíkjanlegur réttur allra barna. Þegar þau réttindi eru vanrækt, birtist það ekki alltaf í háværum mótmælum, heldur í hljóðri hörku, í augnaráði sem leitar undan, í námi sem stöðvast eða í barni sem virðist vera að missa áttir. Við verðum að hlusta áður en við leiðréttum og spyrja áður en við dæmum. Því þessi börn sem þögnin hefur umvafið bera oft stærstu sögurnar. Og þegar þau fá loksins að segja þær, þá breytist allt. Ég hef séð það með eigin augum, í speglinum. Höfundur er mannvinur og kennari.
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar
Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar
Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar