Dauðir sæki sín réttindi sjálfir? Eva Hauksdóttir skrifar 22. október 2021 09:00 Sá ágæti lögmaður Jón Steinar Gunnlaugsson hefur gagnrýnt dómstóla fyrir að fylgja fordæmum Hæstaréttar í blindni. Hann hefur ítrekað bent á að í okkar réttarkerfi teljist lög æðri réttarheimild en dómar og að gera þurfi þá kröfu til dómara að þeir hugsi sjálfstætt. Oft hafa mér þótt slík orð í tíma töluð en þekki þó ekkert dæmi sem sannar þau jafn rækilega og nýlegur úrskurður Landsréttar, í máli sem tengist mér persónulega. Aðstandendum synjað um stöðu brotaþola Móðir mín, Dana Jóhannsdóttir, andaðist á Heilbrigðisstofnun Suðurnesja (HSS) þann 19. október 2019. Uppi er rökstuddur grunur um að saknæm háttsemi heilbrigðisstarfsfólks hafi valdið þar mestu um. Hún var, að áliti Landlæknis, sett á lífslokameðferð þrátt fyrir að vera ekki dauðvona og reyndar ekki með neinn banvænan sjúkdóm. Réttum tveim árum síðar, þann 19. október sl., kvað Landsréttur upp úrskurð þess efnis að fjölskyldan uppfyllti ekki skilyrði laga til að fá skipaðan réttargæslumann. Lögreglan á Suðurnesjum tilnefndi okkur og nokkrum öðrum fjölskyldum í sömu stöðu réttargæslumenn í ágúst sl. en dró þá ákvörðun til baka sex vikum síðar. Ástæðan er sú að þótt 2. mgr. 41. gr. laga um meðferð sakamála kveði á um að endranær skuli skipa réttargæslumenn vegna brota gegn XXIII kafla hegningarlaga (sem fjallar um manndráp og alvarlegar líkamsárásir), telja íslenskir dómstólar að það eigi aðeins við um þá sem brotin beinast gegn, ekki aðstandendur þeirra. Málið snýst um upplýsingarétt aðstandenda Þessi niðurstaða gengur í berhögg við dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu sem hefur margsinnis staðfest þá meginreglu að þegar fólk lætur lífið af völdum saknæmrar háttsemi ríkisstarfsmanna, skuli litið á nánustu aðstandendur sem óbeina brotaþola. Fólk í þeirri stöðu á rétt á því að fá að fylgjast með gangi rannsóknar og kynna sér gögn, með þeim fyrirvara að það ógni ekki öðrum hagsmunum sem vega þyngra. Við systkinin erum í hæsta máta óánægð með að njóta ekki stöðu óbeinna brotaþola enda teljum við fulla ástæðu til að hafa vakandi auga með því að lögreglurannsókn miði eðlilega fram. Lögmaður lögreglunnar á Suðurnesjum hefur reyndar gefið það út að lögreglan muni hafa frumkvæði að því að upplýsa okkur ef lögvarðir hagsmunir okkar gefi tilefni til. Ég sé ekki hvaða lögvörðu hagsmuni fólk sem ekki nýtur stöðu brotaþola ætti að hafa af því að vera upplýst um gang rannsóknar enda fréttum við það ekki frá lögreglunni, heldur af tilviljun, að seint og um síðir hefði lögreglan krafist farbanns yfir einum sakborninga. Landsréttur hafnaði þeirri kröfu. Fyrir því kann að vera góð ástæða en ég get ekkert mat á það lagt þar sem lögreglan bjó svo um hnútana að við fáum ekki að sjá þann úrskurð. Ég tel reyndar að tilgangurinn með því að neita okkur um stöðu brotaþola sé einmitt að hindra aðgang okkar að upplýsingum um gang rannsóknar. Mannréttindadómstóllinn telur aftur á móti nauðsynlegt að almenningur og þá sérstaklega þeir sem málið er skylt geti fullvissað sig um að vinnubrögð lögreglu séu í lagi. Það er nú einmitt þessvegna sem fólki í okkar stöðu er tryggður réttur til upplýsinga. Mannréttindasáttmálinn hundsaður Í kæru okkar til Landsréttar var gerð rækileg grein fyrir túlkun Mannréttindadómstólsins á stöðu aðstandenda í málum sem varða réttinn til lífs. Einnig byggðum við á því að þótt lög um meðferð sakamála tryggi fórnarlömbum manndrápa aðstoð réttargæslumanns, þá leiði túlkun lögreglu og héraðsdómara til þess að enginn þessa heims geti nýtt þann rétt. Þar með væri 2. mgr. 41. gr. laga um meðferð sakamála hrein og klár markleysa. Sömuleiðis var á það bent, í beiðni til héraðsdóms Reykjaness um skipun réttargæslumanns, að það væri undarlegt réttarfar ef sá sem fremur alvarlegan glæp gegn líkama og heilbrigði annars manns gæti bætt réttarstöðu sína með því að ganga lengra og fyrirkoma fórnarlambi sínu. Landsréttur víkur ekki einu orði að þessum málsástæðum í úrskurði sínum og héraðsdómur fjallaði ekki um þær að öðru leyti en því að ekki væri hægt að byggja úrskurð á eðli máls ef lagaskilyrði skorti. Á hvorugu dómstiginu var minnst á Mannréttindasáttmála Evrópu eða dómaframkvæmd Mannréttindadómstólsins, heldur byggja dómararnir eingöngu á dómi Hæstaréttar nr. 11/2020, þ.e. brennumálinu á Selfossi. Í dómi Landsréttar í málinu var haft á orði að fjölskyldum fórnarlambanna hefðu verið skipaðir réttargæslumenn án þess að lagaskilyrði væru til þess. Hæstiréttur gerði ekki athugasemd við þessi ummæli Landsréttar og þar með lítur Landsréttur svo á að þar hafi verið sett fordæmi sem dómstólum beri að dæma eftir. Hugleysi eða leti? Ég man ekki til þess að aðrir en Jón Steinar Gunnlaugsson hafi gagnrýnt dómara opinberlega fyrir að fylgja dómafordæmum í blindni, hvað þá fyrir að láta undir höfuð leggjast að byggja niðurstöður sínar á sjálfstæðri rannsókn á lögum. Þörfin á aðhaldi er þó greinilega til staðar. Í okkar tilviki eru Landsréttardómarar ekki einu sinni að fylgja rökstuddu dómafordæmi Hæstaréttar heldur aðeins athugasemd Landsréttar sem féll í framhjáhlaupi og virðist vanhugsuð. Engin tilraun er gerð til að beita viðurkenndum lögskýringaraðferðum eða komast að niðurstöðu sem samræmist heilbrigðri skynsemi. Erfitt er að segja til um hvort dómara skortir kjark til að dæma í ósamræmi við arfavitlausa athugasemd sem Hæstaréttur lét óátalda eða hvort þeir veigra sér við því erfiði sem þarf til að taka upplýsta ákvörðun. Af úrskurði Landsréttar verður ekki annað ráðið en að til þess að hægt sé að skipa réttargæslumenn í málum HSS verði fórnarlömbin sjálf að óska eftir því. Nú verður æsispennandi að sjá hvort tekur lengri tíma, að fá handanheimsþjónustu til að útvega undirskriftir þeirra, eða að fá Mannréttindadómstól Evrópu til að taka málið fyrir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Eva Hauksdóttir Mest lesið Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson Skoðun Skoðun Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Við krefjumst sanngirni og aðgerð strax Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Strandveiðar eru ekki sóun Örn Pálsson skrifar Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar Skoðun SFS skuldar Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Hvar er hjálpin sem okkur var lofað? Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Áform um fleiri strandveiðidaga: Áhættusöm ákvörðun Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Slítum stjórnmálasambandi við Ísrael! Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Aukið við sóun með einhverjum ráðum Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Kæru valkyrjur, hatrið sigraði líklega í þetta skiptið Arnar Laxdal skrifar Skoðun Vönduð vinnubrögð - alltaf! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin stóð af sér áhlaup sérhagsmuna Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar Skoðun Tvöföld bið eftir geislameðferð er of löng Katrín Sigurðardóttir skrifar Skoðun Fröken þjóðarmorð: Þér er ekki boðið! Linda Ósk Árnadóttir,Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Linsa Lífsins Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Að skrifa söguna“ Var of mikið undir hjá kvennalandsliðinu? Viðar Halldórsson skrifar Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri til byltingar eða hætta á nýjum ójöfnuði? Sigvaldi Einarsson skrifar Sjá meira
Sá ágæti lögmaður Jón Steinar Gunnlaugsson hefur gagnrýnt dómstóla fyrir að fylgja fordæmum Hæstaréttar í blindni. Hann hefur ítrekað bent á að í okkar réttarkerfi teljist lög æðri réttarheimild en dómar og að gera þurfi þá kröfu til dómara að þeir hugsi sjálfstætt. Oft hafa mér þótt slík orð í tíma töluð en þekki þó ekkert dæmi sem sannar þau jafn rækilega og nýlegur úrskurður Landsréttar, í máli sem tengist mér persónulega. Aðstandendum synjað um stöðu brotaþola Móðir mín, Dana Jóhannsdóttir, andaðist á Heilbrigðisstofnun Suðurnesja (HSS) þann 19. október 2019. Uppi er rökstuddur grunur um að saknæm háttsemi heilbrigðisstarfsfólks hafi valdið þar mestu um. Hún var, að áliti Landlæknis, sett á lífslokameðferð þrátt fyrir að vera ekki dauðvona og reyndar ekki með neinn banvænan sjúkdóm. Réttum tveim árum síðar, þann 19. október sl., kvað Landsréttur upp úrskurð þess efnis að fjölskyldan uppfyllti ekki skilyrði laga til að fá skipaðan réttargæslumann. Lögreglan á Suðurnesjum tilnefndi okkur og nokkrum öðrum fjölskyldum í sömu stöðu réttargæslumenn í ágúst sl. en dró þá ákvörðun til baka sex vikum síðar. Ástæðan er sú að þótt 2. mgr. 41. gr. laga um meðferð sakamála kveði á um að endranær skuli skipa réttargæslumenn vegna brota gegn XXIII kafla hegningarlaga (sem fjallar um manndráp og alvarlegar líkamsárásir), telja íslenskir dómstólar að það eigi aðeins við um þá sem brotin beinast gegn, ekki aðstandendur þeirra. Málið snýst um upplýsingarétt aðstandenda Þessi niðurstaða gengur í berhögg við dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu sem hefur margsinnis staðfest þá meginreglu að þegar fólk lætur lífið af völdum saknæmrar háttsemi ríkisstarfsmanna, skuli litið á nánustu aðstandendur sem óbeina brotaþola. Fólk í þeirri stöðu á rétt á því að fá að fylgjast með gangi rannsóknar og kynna sér gögn, með þeim fyrirvara að það ógni ekki öðrum hagsmunum sem vega þyngra. Við systkinin erum í hæsta máta óánægð með að njóta ekki stöðu óbeinna brotaþola enda teljum við fulla ástæðu til að hafa vakandi auga með því að lögreglurannsókn miði eðlilega fram. Lögmaður lögreglunnar á Suðurnesjum hefur reyndar gefið það út að lögreglan muni hafa frumkvæði að því að upplýsa okkur ef lögvarðir hagsmunir okkar gefi tilefni til. Ég sé ekki hvaða lögvörðu hagsmuni fólk sem ekki nýtur stöðu brotaþola ætti að hafa af því að vera upplýst um gang rannsóknar enda fréttum við það ekki frá lögreglunni, heldur af tilviljun, að seint og um síðir hefði lögreglan krafist farbanns yfir einum sakborninga. Landsréttur hafnaði þeirri kröfu. Fyrir því kann að vera góð ástæða en ég get ekkert mat á það lagt þar sem lögreglan bjó svo um hnútana að við fáum ekki að sjá þann úrskurð. Ég tel reyndar að tilgangurinn með því að neita okkur um stöðu brotaþola sé einmitt að hindra aðgang okkar að upplýsingum um gang rannsóknar. Mannréttindadómstóllinn telur aftur á móti nauðsynlegt að almenningur og þá sérstaklega þeir sem málið er skylt geti fullvissað sig um að vinnubrögð lögreglu séu í lagi. Það er nú einmitt þessvegna sem fólki í okkar stöðu er tryggður réttur til upplýsinga. Mannréttindasáttmálinn hundsaður Í kæru okkar til Landsréttar var gerð rækileg grein fyrir túlkun Mannréttindadómstólsins á stöðu aðstandenda í málum sem varða réttinn til lífs. Einnig byggðum við á því að þótt lög um meðferð sakamála tryggi fórnarlömbum manndrápa aðstoð réttargæslumanns, þá leiði túlkun lögreglu og héraðsdómara til þess að enginn þessa heims geti nýtt þann rétt. Þar með væri 2. mgr. 41. gr. laga um meðferð sakamála hrein og klár markleysa. Sömuleiðis var á það bent, í beiðni til héraðsdóms Reykjaness um skipun réttargæslumanns, að það væri undarlegt réttarfar ef sá sem fremur alvarlegan glæp gegn líkama og heilbrigði annars manns gæti bætt réttarstöðu sína með því að ganga lengra og fyrirkoma fórnarlambi sínu. Landsréttur víkur ekki einu orði að þessum málsástæðum í úrskurði sínum og héraðsdómur fjallaði ekki um þær að öðru leyti en því að ekki væri hægt að byggja úrskurð á eðli máls ef lagaskilyrði skorti. Á hvorugu dómstiginu var minnst á Mannréttindasáttmála Evrópu eða dómaframkvæmd Mannréttindadómstólsins, heldur byggja dómararnir eingöngu á dómi Hæstaréttar nr. 11/2020, þ.e. brennumálinu á Selfossi. Í dómi Landsréttar í málinu var haft á orði að fjölskyldum fórnarlambanna hefðu verið skipaðir réttargæslumenn án þess að lagaskilyrði væru til þess. Hæstiréttur gerði ekki athugasemd við þessi ummæli Landsréttar og þar með lítur Landsréttur svo á að þar hafi verið sett fordæmi sem dómstólum beri að dæma eftir. Hugleysi eða leti? Ég man ekki til þess að aðrir en Jón Steinar Gunnlaugsson hafi gagnrýnt dómara opinberlega fyrir að fylgja dómafordæmum í blindni, hvað þá fyrir að láta undir höfuð leggjast að byggja niðurstöður sínar á sjálfstæðri rannsókn á lögum. Þörfin á aðhaldi er þó greinilega til staðar. Í okkar tilviki eru Landsréttardómarar ekki einu sinni að fylgja rökstuddu dómafordæmi Hæstaréttar heldur aðeins athugasemd Landsréttar sem féll í framhjáhlaupi og virðist vanhugsuð. Engin tilraun er gerð til að beita viðurkenndum lögskýringaraðferðum eða komast að niðurstöðu sem samræmist heilbrigðri skynsemi. Erfitt er að segja til um hvort dómara skortir kjark til að dæma í ósamræmi við arfavitlausa athugasemd sem Hæstaréttur lét óátalda eða hvort þeir veigra sér við því erfiði sem þarf til að taka upplýsta ákvörðun. Af úrskurði Landsréttar verður ekki annað ráðið en að til þess að hægt sé að skipa réttargæslumenn í málum HSS verði fórnarlömbin sjálf að óska eftir því. Nú verður æsispennandi að sjá hvort tekur lengri tíma, að fá handanheimsþjónustu til að útvega undirskriftir þeirra, eða að fá Mannréttindadómstól Evrópu til að taka málið fyrir.
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun
Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar
Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar
Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar
Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar
Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar
Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar
Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri til byltingar eða hætta á nýjum ójöfnuði? Sigvaldi Einarsson skrifar
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun