Babelsturninn nýi Þorsteinn Siglaugsson skrifar 14. febrúar 2024 12:00 Ég fór á fund um daginn hjá alþjóðlegu hugbúnaðarfyrirtæki. Þar var fólk víðsvegar að úr heiminum að tala, allir á ensku. Enska er fyrirtækismálið. En enginn ræðumanna hafði ensku að móðurmáli, sem heyrðist auðvitað vel. Fór að hugsa um hvað þetta er í rauninni skrítið, að fólk eyði megninu af vinnutíma sínum í að eiga samskipti á máli sem það kann ekki almennilega og getur í rauninni aldrei náð viðunandi tökum á. Öll blæbrigði tapast, öll sköpun í málinu, öll margræðnin, ósögðu orðin, dulda kaldhæðnin og leyndi húmorinn. Skömmu seinna var ég svo að leiðbeina einum nemenda minna, þýskum hugbúnaðarsérfræðingi sem talar nú bara alveg bærilega ensku, en samt fór mikill tími í að komast að því hvað hann var nákvæmlega að meina með tiltekinni málsgrein. Ég spurði hann hvort hann gæti ekki bara sagt mér það á þýsku. "Kanntu þýsku?"spurði hann. "Ja, lærði hana allavega í menntó" svaraði ég, "kannski langsótt að segja að það þýði að ég kunni þýsku." Svo hlógum við bara. Tókst þó á endanum að greiða úr málinu, á ensku, sem við kunnum samt hvorugur til hlítar. Skildum við þá málsgreinina á sama hátt? Alveg örugglega ekki. Tölum hvaða mál sem er en skiljum ekki bofs En nú höfum við gervigreind. Og hvort sem okkur líkar það betur eða verr, þá er gervigreindin umtalsvert betri í ensku en nánast allir sem hafa hana ekki að móðurmáli, og raunar stór hluti hinna líka. Stíllinn vissulega flatneskjulegur, en sama gildir svo sem þegar fólk tjáir sig á máli sem það kann ekki til hlítar. Innan skamms má svo reikna með að tæknin hafi almennt náð því stigi að í síma og á fjarfundum getum við einfaldlega talað okkar eigið móðurmál, en látið gervigreind um að snara efninu jafnóðum yfir á hvaða annað tungumál sem er. Svíinn sem starfar hjá alþjóðlega hugbúnaðarfyrirtækinu talar þá bara einfaldlega sænsku við Úkraínumanninn eða Frakkann, og þeir heyra bara úkraínsku eða frönsku útgáfuna og svara á sínu máli. Og þegar Elon Musk eða aðrir sem vinna nú að því hörðum höndum að þróa örflögur í heila fólks eru komnir lengra verður jafnvel nóg að þrýsta á hnapp á heilafjarstýringunni sem við göngum brátt öll með, til að skipta um tungumál og tala frönsku, úkraínsku, svahílí eða hindí eftir því hvað hentar. En auðvitað án þess að skilja bofs í því sem við látum út úr okkur. Gætum við einangrast í eigin málheimi? Við fyrstu sýn kynni þetta að virðast frábær lausn til að tryggja framtíð smárra málsvæða, sem lengi hafa átt undir högg að sækja. En ekki er allt sem sýnist. Samkvæmt gömlum bókum talaði mannkynið eitt sinn allt sama tungumálið. Mannkynið var líka fullt sjálfstrausts og tók sér það fyrir hendur að byggja turn sem ná átti til himins, Babelsturninn. En áður en verkinu var lokið ruddu æðri máttarvöld turninum um koll, tvístruðu fólkinu um allar koppagrundir og, það sem kannski var mest um vert, rugluðu tungumál þess svo ólíkar þjóðir hættu að skilja hver aðra. Þúsundir ólíkra tungumála eru töluð í heiminum í dag. Sum eru hvert öðru lík, önnur gerólík. Og tungumál þróast. Þróun þeirra er að stórum hluta háð þeirri snertingu við önnur tungumál sem á sér stað með ferðalögum og fólksflutningum. En þessi þróun birtist einnig í ólíku málfari eftir kynslóðum. Þess er skemmst að minnast þegar unglingar tóku sig saman, í kjölfar eigin afhroðs á Pisa prófum, og prófuðu þá fullorðnu í unglingamáli. Frammistaðan var síst betri á því prófi en á Pisa hjá unglingunum. En með tímanum rennur orðfæri unglinganna og orðfæri hinna fullorðnu saman. Þannig halda kynslóðirnar áfram að skilja hver aðra um leið og málið þróast. Og tungumálin þróast áfram, ekki aðeins í krafti kynslóðaskipta heldur einnig vegna stöðugrar snertingar við önnur mál. En hvað ef sú framtíðarsýn sem lýst er hér að ofan verður að veruleika? Eða öllu heldur, hvað þegar hún verður orðin að veruleika? Hvað þegar við verðum hætt að skilja og nota önnur tungumál, þegar unglingurinn og foreldrið þurfa ekki lengur að reyna að skilja hvort annað, heldur geta látið tæknina um þýðinguna, og jafnvel um tjáninguna sjálfa? Að ná valdi á, eða hafa vald yfir Tungumálið er stýrikerfi mannlegs samfélags eins og sagnfræðingurinn Yuval Noah Harari benti á fyrir ekki löngu síðan. Án tungumálsins væri samfélag okkar einfaldlega ekki til. Við tölum gjarna um að það markverða við stóru mállíkönin sé hvernig þau hafa náð valdi á tungumálinu. Þá erum við yfirleitt að nota hugtakið vald í merkingunni að ráða við að nota sér eitthvað. En hugtakið vald hefur aðra og viðurhlutameiri merkingu, og þá notum við forsetninguna "yfir" en ekki "á". Það er sú merking sem við þurfum að velta fyrir okkur nú, þegar í það stefnir að mállíkönin, ein merkasta uppgötvun mannkyns, kunni fljótlega að hafa milligöngu við stóran hluta af samskiptum okkar, og ná þar með valdi yfir þeim. Sagan af Babelsturninum kynni að eiga eftir að blikna í samanburðinum. Því í þetta sinn gætu það orðið einstaklingar, en ekki þjóðir, sem tvístruðust um veröldina og hættu að skilja hverjir aðra. Ógnin er innbyggð í tækifærin Tækifærin sem mállíkönin færa okkur eru miklu stærri en flest okkar geta yfirleitt gert sér í hugarlund. En sama gildir um ógnanirnar. Og við þurfum að gera okkur grein fyrir að þær felast ekki í því að óprúttin tölvuforrit útrými mannkyninu, af eigin hvötum eða undir stjórn pólitískra afla sem okkur er í nöp við. Meginógnin frá mállíkönunum felst nefnilega einmitt í tækifærunum sem þau bjóða. Hún felst í okkar eigin notkun á þeim til að auðvelda okkur lífið, til að forðast að þurfa að læra, forðast að taka ábyrgð á okkur sjálfum sem frjálsir og hugsandi einstaklingar. Til að hindra að mállíkönin nái ekki aðeins valdi á tungumálinu, heldur yfir því, verðum við að skilja hættuna og bregðast við henni af alvöru: Við verðum að styrkja okkar eigin málskilning og tjáningarhæfni eins og kostur er, bæði á eigin máli og öðrum tungumálum. Við verðum að efla okkar eigin getu til gagnrýninnar hugsunar. Við verðum að þjálfa okkur í samskiptum við mállíkönin. Við verðum að vera meðvituð um, og forðast markvisst að nota mállíkönin til að hafa milligöngu í samskiptum, og forðast þá freistingu að láta þau sjá um samskipti okkar. Þetta gerir enginn fyrir okkur. Við verðum að gera það sjálf, hvert og eitt. Það er verkefnið framundan. Og við verðum að hefjast handa strax. Höfundur er stjórnendaþjálfari og sérfræðingur í röklegri greiningu og hagnýtingu gervigreindar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Siglaugsson Íslensk tunga Tækni Mest lesið 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Ég fór á fund um daginn hjá alþjóðlegu hugbúnaðarfyrirtæki. Þar var fólk víðsvegar að úr heiminum að tala, allir á ensku. Enska er fyrirtækismálið. En enginn ræðumanna hafði ensku að móðurmáli, sem heyrðist auðvitað vel. Fór að hugsa um hvað þetta er í rauninni skrítið, að fólk eyði megninu af vinnutíma sínum í að eiga samskipti á máli sem það kann ekki almennilega og getur í rauninni aldrei náð viðunandi tökum á. Öll blæbrigði tapast, öll sköpun í málinu, öll margræðnin, ósögðu orðin, dulda kaldhæðnin og leyndi húmorinn. Skömmu seinna var ég svo að leiðbeina einum nemenda minna, þýskum hugbúnaðarsérfræðingi sem talar nú bara alveg bærilega ensku, en samt fór mikill tími í að komast að því hvað hann var nákvæmlega að meina með tiltekinni málsgrein. Ég spurði hann hvort hann gæti ekki bara sagt mér það á þýsku. "Kanntu þýsku?"spurði hann. "Ja, lærði hana allavega í menntó" svaraði ég, "kannski langsótt að segja að það þýði að ég kunni þýsku." Svo hlógum við bara. Tókst þó á endanum að greiða úr málinu, á ensku, sem við kunnum samt hvorugur til hlítar. Skildum við þá málsgreinina á sama hátt? Alveg örugglega ekki. Tölum hvaða mál sem er en skiljum ekki bofs En nú höfum við gervigreind. Og hvort sem okkur líkar það betur eða verr, þá er gervigreindin umtalsvert betri í ensku en nánast allir sem hafa hana ekki að móðurmáli, og raunar stór hluti hinna líka. Stíllinn vissulega flatneskjulegur, en sama gildir svo sem þegar fólk tjáir sig á máli sem það kann ekki til hlítar. Innan skamms má svo reikna með að tæknin hafi almennt náð því stigi að í síma og á fjarfundum getum við einfaldlega talað okkar eigið móðurmál, en látið gervigreind um að snara efninu jafnóðum yfir á hvaða annað tungumál sem er. Svíinn sem starfar hjá alþjóðlega hugbúnaðarfyrirtækinu talar þá bara einfaldlega sænsku við Úkraínumanninn eða Frakkann, og þeir heyra bara úkraínsku eða frönsku útgáfuna og svara á sínu máli. Og þegar Elon Musk eða aðrir sem vinna nú að því hörðum höndum að þróa örflögur í heila fólks eru komnir lengra verður jafnvel nóg að þrýsta á hnapp á heilafjarstýringunni sem við göngum brátt öll með, til að skipta um tungumál og tala frönsku, úkraínsku, svahílí eða hindí eftir því hvað hentar. En auðvitað án þess að skilja bofs í því sem við látum út úr okkur. Gætum við einangrast í eigin málheimi? Við fyrstu sýn kynni þetta að virðast frábær lausn til að tryggja framtíð smárra málsvæða, sem lengi hafa átt undir högg að sækja. En ekki er allt sem sýnist. Samkvæmt gömlum bókum talaði mannkynið eitt sinn allt sama tungumálið. Mannkynið var líka fullt sjálfstrausts og tók sér það fyrir hendur að byggja turn sem ná átti til himins, Babelsturninn. En áður en verkinu var lokið ruddu æðri máttarvöld turninum um koll, tvístruðu fólkinu um allar koppagrundir og, það sem kannski var mest um vert, rugluðu tungumál þess svo ólíkar þjóðir hættu að skilja hver aðra. Þúsundir ólíkra tungumála eru töluð í heiminum í dag. Sum eru hvert öðru lík, önnur gerólík. Og tungumál þróast. Þróun þeirra er að stórum hluta háð þeirri snertingu við önnur tungumál sem á sér stað með ferðalögum og fólksflutningum. En þessi þróun birtist einnig í ólíku málfari eftir kynslóðum. Þess er skemmst að minnast þegar unglingar tóku sig saman, í kjölfar eigin afhroðs á Pisa prófum, og prófuðu þá fullorðnu í unglingamáli. Frammistaðan var síst betri á því prófi en á Pisa hjá unglingunum. En með tímanum rennur orðfæri unglinganna og orðfæri hinna fullorðnu saman. Þannig halda kynslóðirnar áfram að skilja hver aðra um leið og málið þróast. Og tungumálin þróast áfram, ekki aðeins í krafti kynslóðaskipta heldur einnig vegna stöðugrar snertingar við önnur mál. En hvað ef sú framtíðarsýn sem lýst er hér að ofan verður að veruleika? Eða öllu heldur, hvað þegar hún verður orðin að veruleika? Hvað þegar við verðum hætt að skilja og nota önnur tungumál, þegar unglingurinn og foreldrið þurfa ekki lengur að reyna að skilja hvort annað, heldur geta látið tæknina um þýðinguna, og jafnvel um tjáninguna sjálfa? Að ná valdi á, eða hafa vald yfir Tungumálið er stýrikerfi mannlegs samfélags eins og sagnfræðingurinn Yuval Noah Harari benti á fyrir ekki löngu síðan. Án tungumálsins væri samfélag okkar einfaldlega ekki til. Við tölum gjarna um að það markverða við stóru mállíkönin sé hvernig þau hafa náð valdi á tungumálinu. Þá erum við yfirleitt að nota hugtakið vald í merkingunni að ráða við að nota sér eitthvað. En hugtakið vald hefur aðra og viðurhlutameiri merkingu, og þá notum við forsetninguna "yfir" en ekki "á". Það er sú merking sem við þurfum að velta fyrir okkur nú, þegar í það stefnir að mállíkönin, ein merkasta uppgötvun mannkyns, kunni fljótlega að hafa milligöngu við stóran hluta af samskiptum okkar, og ná þar með valdi yfir þeim. Sagan af Babelsturninum kynni að eiga eftir að blikna í samanburðinum. Því í þetta sinn gætu það orðið einstaklingar, en ekki þjóðir, sem tvístruðust um veröldina og hættu að skilja hverjir aðra. Ógnin er innbyggð í tækifærin Tækifærin sem mállíkönin færa okkur eru miklu stærri en flest okkar geta yfirleitt gert sér í hugarlund. En sama gildir um ógnanirnar. Og við þurfum að gera okkur grein fyrir að þær felast ekki í því að óprúttin tölvuforrit útrými mannkyninu, af eigin hvötum eða undir stjórn pólitískra afla sem okkur er í nöp við. Meginógnin frá mállíkönunum felst nefnilega einmitt í tækifærunum sem þau bjóða. Hún felst í okkar eigin notkun á þeim til að auðvelda okkur lífið, til að forðast að þurfa að læra, forðast að taka ábyrgð á okkur sjálfum sem frjálsir og hugsandi einstaklingar. Til að hindra að mállíkönin nái ekki aðeins valdi á tungumálinu, heldur yfir því, verðum við að skilja hættuna og bregðast við henni af alvöru: Við verðum að styrkja okkar eigin málskilning og tjáningarhæfni eins og kostur er, bæði á eigin máli og öðrum tungumálum. Við verðum að efla okkar eigin getu til gagnrýninnar hugsunar. Við verðum að þjálfa okkur í samskiptum við mállíkönin. Við verðum að vera meðvituð um, og forðast markvisst að nota mállíkönin til að hafa milligöngu í samskiptum, og forðast þá freistingu að láta þau sjá um samskipti okkar. Þetta gerir enginn fyrir okkur. Við verðum að gera það sjálf, hvert og eitt. Það er verkefnið framundan. Og við verðum að hefjast handa strax. Höfundur er stjórnendaþjálfari og sérfræðingur í röklegri greiningu og hagnýtingu gervigreindar.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar