Umræðan um dánaraðstoð Henry Alexander Henrysson skrifar 7. maí 2024 07:30 Í kjölfar Pallborðsþáttar á Vísi fyrir nokkrum vikum hafa skoðanagreinar um dánaraðstoð ratað á miðilinn. Þar sem ég tók þátt í umræðunum í þættinum vil ég nota þetta tækifæri til að koma á framfæri nokkrum atriðum sem mér þykir nauðsynlegt að fái pláss í umræðu um þetta málefni. Dánaraðstoð er hugtak sem best fer á að nota sem nokkurs konar regnhlífarhugtak yfir tvenns konar athafnir læknis til að stytta líf sjúklings sem hefur ólæknandi, sársaukafullan sjúkdóm og lækning er ekki líkleg til að koma fram á næstunni: líknardráp og læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í sumum löndum er líknardráp leyft samkvæmt lögum en þá veitir læknir sjúklingi lyf sem leiðir til dauða sjúklingsins. Í öðrum löndum er læknir ekki beinn þátttakandi í því að taka líf sjúklingsins heldur skrifar upp á lyf sem sjúklingurinn tekur sjálfur inn. Slík aðstoð er því nokkurs konar læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í mörgum löndum hafa báðar leiðir verið færðar í lög og hefur sjúklingurinn því val. Á undanförnum árum hefur mér fundist umræðan á Íslandi mest snúist um að leyfa líknardráp þótt vissulega hafi einnig verið rætt um aðstoð lækna við sjálfsvíg. Umræða um dánaraðstoð er bæði eðlileg og góð. Hún er eðlileg þar sem framangreind form dánaraðstoðar eru til staðar í fjölmörgum löndum sem við viljum bera okkur saman við. Við hljótum að gera ráð fyrir því að löggjafi í þessum löndum telji sig hafa góðar ástæður fyrir slíkum lagabreytingum. Og hún er góð því hún hefur minnkað skaðlega og einhliða umfjöllun sem hefur stundum verið særandi. Það er til dæmis ekki til gagns að ræða um dánaraðstoð eins og hún sé einfaldlega siðferðilega ámælisverð, eins og lengi var gert. Bæði má finna til ágætis siðferðileg rök fyrir dánaraðstoð (sem í grunninn snýst ávallt um að minnka þjáningu) og svo geta það reynst hræðilega særandi skilaboð til aðstandenda sem hafa farið í gegnum langt sorgarferli að leiðin sem valin var hafi verið ámælisverð og röng. Umræða um dánaraðstoð er raunar ein sú áhugaverðasta sem samfélag getur farið út í. Þar koma saman heimspekilegar vangaveltur um líf, dauða, heilsu og frelsi. Inn í þær spinnast svo pælingar um réttindi og skyldur, sem og stórar spurningar um í hvernig samfélagi við viljum búa og hvernig löggjöf við getum sætt okkur við. En umræðan má ekki vera hvernig sem er. Þótt hún hafi styrkst undanfarna áratugi þá má gagnrýna í hvaða farvegi hún á það til að leita. Það er slæmt ef nauðsynlegt reynist að vinda ofan af henni öðru hvoru eftir að hún er komin í nokkurs konar öngstræti. Vissulega má fagna allri hvatningu til að ræða mikilvæg og stundum viðkvæm málefni en maður getur ekki gengist undir að umræðan megi byggjast á hvaða forsendum sem er. Umræðan getur ekki byggst á viðhorfs- eða skoðanakönnunum. Þær eru ekki góður áttaviti í málum af þessu tagi. Sjálfur tel ég mig vita meira um dánaraðstoð en margir sem ég þekki en þó hef ég ekki hugmynd um hvernig ég ætti að svara einfaldri spurningu um hvort ég sé hlynntur dánaraðstoð. Persónulega tel ég að hún geti komið til greina í vissum aðstæðum en um leið get ég fullyrt að ég hefði ekki stutt neitt þeirra lagafrumvarpa sem hafa lögleitt dánaraðstoð víða um heim. Viðhorfskannanir eiga við eftir að lagafrumvörp hafa komið fram og um efni þeirra. Smáatriðin varðandi útfærslur eru oft það sem mestu máli skiptir. Umræðan getur ekki eingöngu byggst á reynslusögum fólks. Það er alveg ótækt að láta áhrifamiklar en um leið erfiðar frásagnir leiða umræðu af þessu tagi. Slíkt er alltaf dæmt til að enda með nokkurs konar kapphlaupi milli slæmrar og góðrar reynslu. Það má svo sannarlega finna dæmi um hvoru tveggja í sambandi við dánaraðstoð. Frásagnirnar geta vissulega stutt röksemdir fólks sem vill taka þátt í rökræðum um dánaraðstoð en þegar umræðan er rekin áfram af slíkum sögum, og takmarkaður fókus er á ólík rök, hættir hún að vera upplýsandi. Umræðan má ekki fara fram eins og lögleiðing dánaraðstoðar kalli ekki á víðtækan stuðning lækna og sátt innan fagsins. Í umræðum er því jafnvel kastað fram að nóg sé að læknar geti persónulega neitað að veita dánaraðstoð því það þurfi ekki svo marga lækna til að sjá um að bregðast við eftirspurninni. Á Íslandi gætu jafnvel tveir eða þrír læknar annað þeim tæplega tuttugu tilvikum sem líkleg eru að koma upp á hverju ári. Þetta er ákaflega misráðin umræða að mínu mati. Það er ekki útilokað að viðhorf íslenskra lækna til dánaraðstoðar breytist í framtíðinni en það væri glapræði að ýta eftir slíkri viðhorfsbreytingu utan frá. Báðar útgáfur dánaraðstoðar kalla á eðlisbreytingu á starfi lækna. Slík breyting getur einungis komið innan frá. Umræðan má heldur ekki blossa upp við að einstakir þingmenn rjúka til að og leggja fram lagafrumvörp. Augljós ástæða hvers vegna slíkt gengur ekki er til dæmis sú að ekki er hægt að taka ákvörðun fyrir fagstétt um að hún gerbreyti hlutverki sínu. Þá er samfélag okkar einnig þannig uppbyggt að við höfum stofnanir og ráðuneyti sem eiga að vera leiðandi í stefnumótun í heilbrigðismálum. Það er ekki hægt að ganga einfaldlega fram hjá þeim við að lögfesta mál af þessari stærðargráðu og hugsa ekki heildstætt um hvaða áhrif slíkt myndi hafa á heilbrigðiskerfið. Ef dánaraðstoð verður fest í lög á Íslandi í framtíðinni þá verður það að gerast eftir ígrundaða stefnumótun. Að lokum gengur ekki að umræðan byggist á þeirri grundvallarforsendu að um réttindi einstaklinga sé að ræða, eins og oft virðist vera málið þegar einstakir þingmenn vilja lögleiða dánaraðstoð. Þá er oft látið eins og um einhvers konar grundvallarmannréttindi sé að ræða. En þá er verið að rugla saman tvennum óskyldum hlutum. Það virðast sjálfsögð sannindi að hver maður hefur rétt á að deyja með reisn og færi betur á því að stjórnvöld víða um heim rifjuðu þau sannindi upp reglulega. En sá réttur er ekki sá sami og að einstaklingar hafi rétt til þess að aðrir einstaklingar aðstoði þá við að deyja eða að taka líf sitt. Ég fæ ekki séð að sá réttur sé yfirhöfuð raunverulegur. Tímaritið The Economist birti einmitt nýlega langa greiningu á því hvernig dánaraðstoð væri næsta skref í að tryggja einstaklingsfrelsi í bresku samfélagi. Ritstjórn tímaritsins virðist sannfærð um að í nafni frelsis geti ríkið lagt þá aukaskyldu á herðar heilbrigðisstarfsfólks að þjónusta og fullnusta beiðnir um dánaraðstoð. Það hefði farið betur á því að tímaritið hefði eytt þessum kröftum sínum í umræðu um erfiða stöðu og æpandi áskoranir breska heilbrigðiskerfisins fremur en eyða dálksentimetrunum í slíka umræðu. Mér kom til hugar umsögn sem barst til Alþingis frá Guðjóni Sigurðssyni, formanni MND á Íslandi, vegna nýlegs lagafrumvarps um dánaraðstoð, þar sem hann segir að á „meðan ríki og sveitarfélög draga lappirnar við að aðstoða fólk við að lifa, þá vara ég við að opna á leið fyrir fólk að koma sér úr erfiðum skorti á umönnun með því að velja að deyja.“ Höfundur er heimspekingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Henry Alexander Henrysson Dánaraðstoð Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Í kjölfar Pallborðsþáttar á Vísi fyrir nokkrum vikum hafa skoðanagreinar um dánaraðstoð ratað á miðilinn. Þar sem ég tók þátt í umræðunum í þættinum vil ég nota þetta tækifæri til að koma á framfæri nokkrum atriðum sem mér þykir nauðsynlegt að fái pláss í umræðu um þetta málefni. Dánaraðstoð er hugtak sem best fer á að nota sem nokkurs konar regnhlífarhugtak yfir tvenns konar athafnir læknis til að stytta líf sjúklings sem hefur ólæknandi, sársaukafullan sjúkdóm og lækning er ekki líkleg til að koma fram á næstunni: líknardráp og læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í sumum löndum er líknardráp leyft samkvæmt lögum en þá veitir læknir sjúklingi lyf sem leiðir til dauða sjúklingsins. Í öðrum löndum er læknir ekki beinn þátttakandi í því að taka líf sjúklingsins heldur skrifar upp á lyf sem sjúklingurinn tekur sjálfur inn. Slík aðstoð er því nokkurs konar læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í mörgum löndum hafa báðar leiðir verið færðar í lög og hefur sjúklingurinn því val. Á undanförnum árum hefur mér fundist umræðan á Íslandi mest snúist um að leyfa líknardráp þótt vissulega hafi einnig verið rætt um aðstoð lækna við sjálfsvíg. Umræða um dánaraðstoð er bæði eðlileg og góð. Hún er eðlileg þar sem framangreind form dánaraðstoðar eru til staðar í fjölmörgum löndum sem við viljum bera okkur saman við. Við hljótum að gera ráð fyrir því að löggjafi í þessum löndum telji sig hafa góðar ástæður fyrir slíkum lagabreytingum. Og hún er góð því hún hefur minnkað skaðlega og einhliða umfjöllun sem hefur stundum verið særandi. Það er til dæmis ekki til gagns að ræða um dánaraðstoð eins og hún sé einfaldlega siðferðilega ámælisverð, eins og lengi var gert. Bæði má finna til ágætis siðferðileg rök fyrir dánaraðstoð (sem í grunninn snýst ávallt um að minnka þjáningu) og svo geta það reynst hræðilega særandi skilaboð til aðstandenda sem hafa farið í gegnum langt sorgarferli að leiðin sem valin var hafi verið ámælisverð og röng. Umræða um dánaraðstoð er raunar ein sú áhugaverðasta sem samfélag getur farið út í. Þar koma saman heimspekilegar vangaveltur um líf, dauða, heilsu og frelsi. Inn í þær spinnast svo pælingar um réttindi og skyldur, sem og stórar spurningar um í hvernig samfélagi við viljum búa og hvernig löggjöf við getum sætt okkur við. En umræðan má ekki vera hvernig sem er. Þótt hún hafi styrkst undanfarna áratugi þá má gagnrýna í hvaða farvegi hún á það til að leita. Það er slæmt ef nauðsynlegt reynist að vinda ofan af henni öðru hvoru eftir að hún er komin í nokkurs konar öngstræti. Vissulega má fagna allri hvatningu til að ræða mikilvæg og stundum viðkvæm málefni en maður getur ekki gengist undir að umræðan megi byggjast á hvaða forsendum sem er. Umræðan getur ekki byggst á viðhorfs- eða skoðanakönnunum. Þær eru ekki góður áttaviti í málum af þessu tagi. Sjálfur tel ég mig vita meira um dánaraðstoð en margir sem ég þekki en þó hef ég ekki hugmynd um hvernig ég ætti að svara einfaldri spurningu um hvort ég sé hlynntur dánaraðstoð. Persónulega tel ég að hún geti komið til greina í vissum aðstæðum en um leið get ég fullyrt að ég hefði ekki stutt neitt þeirra lagafrumvarpa sem hafa lögleitt dánaraðstoð víða um heim. Viðhorfskannanir eiga við eftir að lagafrumvörp hafa komið fram og um efni þeirra. Smáatriðin varðandi útfærslur eru oft það sem mestu máli skiptir. Umræðan getur ekki eingöngu byggst á reynslusögum fólks. Það er alveg ótækt að láta áhrifamiklar en um leið erfiðar frásagnir leiða umræðu af þessu tagi. Slíkt er alltaf dæmt til að enda með nokkurs konar kapphlaupi milli slæmrar og góðrar reynslu. Það má svo sannarlega finna dæmi um hvoru tveggja í sambandi við dánaraðstoð. Frásagnirnar geta vissulega stutt röksemdir fólks sem vill taka þátt í rökræðum um dánaraðstoð en þegar umræðan er rekin áfram af slíkum sögum, og takmarkaður fókus er á ólík rök, hættir hún að vera upplýsandi. Umræðan má ekki fara fram eins og lögleiðing dánaraðstoðar kalli ekki á víðtækan stuðning lækna og sátt innan fagsins. Í umræðum er því jafnvel kastað fram að nóg sé að læknar geti persónulega neitað að veita dánaraðstoð því það þurfi ekki svo marga lækna til að sjá um að bregðast við eftirspurninni. Á Íslandi gætu jafnvel tveir eða þrír læknar annað þeim tæplega tuttugu tilvikum sem líkleg eru að koma upp á hverju ári. Þetta er ákaflega misráðin umræða að mínu mati. Það er ekki útilokað að viðhorf íslenskra lækna til dánaraðstoðar breytist í framtíðinni en það væri glapræði að ýta eftir slíkri viðhorfsbreytingu utan frá. Báðar útgáfur dánaraðstoðar kalla á eðlisbreytingu á starfi lækna. Slík breyting getur einungis komið innan frá. Umræðan má heldur ekki blossa upp við að einstakir þingmenn rjúka til að og leggja fram lagafrumvörp. Augljós ástæða hvers vegna slíkt gengur ekki er til dæmis sú að ekki er hægt að taka ákvörðun fyrir fagstétt um að hún gerbreyti hlutverki sínu. Þá er samfélag okkar einnig þannig uppbyggt að við höfum stofnanir og ráðuneyti sem eiga að vera leiðandi í stefnumótun í heilbrigðismálum. Það er ekki hægt að ganga einfaldlega fram hjá þeim við að lögfesta mál af þessari stærðargráðu og hugsa ekki heildstætt um hvaða áhrif slíkt myndi hafa á heilbrigðiskerfið. Ef dánaraðstoð verður fest í lög á Íslandi í framtíðinni þá verður það að gerast eftir ígrundaða stefnumótun. Að lokum gengur ekki að umræðan byggist á þeirri grundvallarforsendu að um réttindi einstaklinga sé að ræða, eins og oft virðist vera málið þegar einstakir þingmenn vilja lögleiða dánaraðstoð. Þá er oft látið eins og um einhvers konar grundvallarmannréttindi sé að ræða. En þá er verið að rugla saman tvennum óskyldum hlutum. Það virðast sjálfsögð sannindi að hver maður hefur rétt á að deyja með reisn og færi betur á því að stjórnvöld víða um heim rifjuðu þau sannindi upp reglulega. En sá réttur er ekki sá sami og að einstaklingar hafi rétt til þess að aðrir einstaklingar aðstoði þá við að deyja eða að taka líf sitt. Ég fæ ekki séð að sá réttur sé yfirhöfuð raunverulegur. Tímaritið The Economist birti einmitt nýlega langa greiningu á því hvernig dánaraðstoð væri næsta skref í að tryggja einstaklingsfrelsi í bresku samfélagi. Ritstjórn tímaritsins virðist sannfærð um að í nafni frelsis geti ríkið lagt þá aukaskyldu á herðar heilbrigðisstarfsfólks að þjónusta og fullnusta beiðnir um dánaraðstoð. Það hefði farið betur á því að tímaritið hefði eytt þessum kröftum sínum í umræðu um erfiða stöðu og æpandi áskoranir breska heilbrigðiskerfisins fremur en eyða dálksentimetrunum í slíka umræðu. Mér kom til hugar umsögn sem barst til Alþingis frá Guðjóni Sigurðssyni, formanni MND á Íslandi, vegna nýlegs lagafrumvarps um dánaraðstoð, þar sem hann segir að á „meðan ríki og sveitarfélög draga lappirnar við að aðstoða fólk við að lifa, þá vara ég við að opna á leið fyrir fólk að koma sér úr erfiðum skorti á umönnun með því að velja að deyja.“ Höfundur er heimspekingur.
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun