Hafnar vel launuðum störfum vegna skriffíknar á háu stigi

Hann er ekki að tala um nýútkomna bók sína sem ber hinn forvitnilega titil Berlínarbjarmar – langamma, David Bowie og ég. Heldur eru það listamannalaunin sem eru Vali efst í huga. Hann á erfitt með að hugsa um annað þessa dagana. Lokið hefur verið tekið af þeim potti, mikil umræða hefur farið fram um þau og sér ekki fyrir endann á því.

Valur hefur áður sent frá sér sjö bækur en í Berlínarbjörmum nálgast sagnfræðingurinn borgina einstöku frá ýmsum hliðum. Borgarinnar er framtíðin segir í bókinni sem má hiklaust mæla með. Fortíðin er hins vegar við hvert fótmál. Valur segist spurður vera þýskur að einum áttunda.

„Þetta er saga, frá því að múrinn fellur og talsvert fyrr. Hin raunverulega frásögn hefst hjá keisaraveldinu sem langalangafi og amma fæðast inn í. Já, einn áttundi sækir til Þýskalands. Ég er frekar skipulagður og ef ég fæ þriggja mánaða ritlaun, þá ákveð ég hvernig þetta verður. Prússneska eðlið rís upp. Ég klára verkið.“

Ættlaus maður sem vill verða rithöfundur

Og þetta eru sorgirnar sem Valur er að ræða um. Hann er einn þeirra sem var forsmáður af þeirri nefnd sem úthlutar listamannalaunum að þessu sinni. 

„Ég læt enga nefnd stöðva mig í að skrifa. Þetta er í sjálfu sér ekkert nýtt, að ég fái lítið sem ekkert úr þessum sjóði. En ég gæda á sumrin og af því hef ég lifað fram á áramót. Þriggja mánaða laun duga mér alveg í hálft ár. 

Ef þetta kerfi bregst flækjast málin. Þetta er eins og maður sem er að detta fram af húsþaki og það er í lagi, ég er ekki skollinn á jörðina enn. En það vofir yfir. Ég á hálfa milljón sem dugar mér eitthvað enn.“

Valur segir að hann sé nægjusamur en það hafi hann alltaf þurft að vera.

„Ég er ættlaus maður sem ætlaði að verða rithöfundur og augljóst var að ég þyrfti að komast af með lítið. Auðvitað vildu allir að þeir hefðu meira. En ég vil aðallega hafa eitthvað. Ég hef faktískt lítinn áhuga á peningum, ég hef hafnað vel launuðum störfum en tekið þess í stað að mér verkefni. Ég er haldinn skriffíkn á háu stigi sem yfirtekur allt annað.“

Byrjar að titra ef hann getur ekki skrifað

Skriffíkn?

„Það er nefnilega svo undarlegt, en þetta virðist há sumum meira en öðrum. Hún tekur yfir sjálfsbjargarviðleitnina. Hún traðkar á öllu, eins og kannski er með aðrar fíknir. Þetta virðist árátta eða þörf. Allt gert til að fjármagna fíknina. Nú verð ég að finna aðrar leiðir til þess.“

Hefurðu alltaf verið svona?

„Já, því miður. Ég held að foreldrar mínir séu enn að vonast til að ég finni mér almennilega vinnu. En það held ég að sé borin von.

Af hverju færðu þér ekki vinnu?

„Af þeim ástæðum sem ég var að nefna, ef það líður vika án þess að ég skrifi, þá byrja ég að skjálfa. Það getur aldrei orðið nema skammtímalausn.“

Úthlutunarnefndir Launasjóða listamanna úthlutuðu 1720 mánaðarlaunum að þessu sinni. 251 hlaut þriggja til tólf mánaða styrk en umsóknir voru á fjórtánda hundrað. Sótt var um 11.988 mánuði þannig að ljóst er að einhverjir verða frá að hverfa með sárt ennið.

„Jú, en maður náttúrlega kallar eftir einhvers konar fyrirsjáanleika. Það er erfitt að komast að og það má vera erfitt en ég veit ekki hvort það þarf að taka tuttugu ár?“ segir Valur sem hlaut minnsta mögulega styrk í fyrra. 

„Loksins fékk ég þrjá mánuði. Ég taldi mig vera kominn inn. En mér var sippað strax út aftur.“

Veit ekki hvað hann gerði af sér

Valur fékk úthlutað í fyrsta skipti fyrir árið 2024 og þá þremur mánuðum. Hann hafði himinn höndum tekið.

„Þá skrifaði ég þessa bók, Berlínarbjarma. Ég veit ekki hvað ég gerði af mér. Það dugir ekki að standa í skilum. Mér finnst þetta ætti að minnsta kosti að vera þannig að ef þú skilar góðu verki áttu að geta gengið að því sem vísu að þú haldir vinnunni. Að þú sækir um og verðir endurráðinn.“

Valur segir að það verði einhvern veginn að gera þetta aðeins öruggara starfsumhverfi en er. 

„Hlýtur það ekki að vera krafa að ef menn skila af sér því sem þeir voru ráðnir til séu þeir ekki reknir fyrir vikið? Er hægt að hugsa sér annað fyrirkomulag en það að sækja um sömu vinnu á hverju ári og vita aldrei hvort maður haldi henni hið næsta, hvað sem maður gerir?“

Í lagi að vera blankur í Berlín

En, þrír mánuðir. Listamannalaun árið 2025 verða 560.000 krónur á mánuði. Um verktakagreiðslur er að ræða og áætlað að um á fjórða hundrað þúsund skili sér í vasa listamannsins eftir skatt. Er ekki alltaf verið að tala um hversu lág þessi upphæð er?

„Aðstæður fólks eru mismunandi, sumir eiga börn og eitt og annað. Auðvitað eru ritlaun helmingur af meðallaunum en munurinn á að fá þau og ekkert er mesti munurinn sem til er.“

Þetta er dapurlegt. Til stóð að ræða bókina sem Valur var að senda frá sér en það er erfitt að hífa sig uppúr þessari gryfju. 

Berlín hefur átt stað í hjarta þínu lengi?

„Hún er fátæk en sexí, þarna hlýt ég að eiga heima. En hún er svo sem að verða dýrari. En það er í sjálfu sér allt í lagi að vera blankur í Berlín. Ekki af því að kebabið er ódýrara heldur af því að viðhorfið er öðruvísi. Ekki gagnvart manneskjunni, borgin er þess eðlis; þar er mikið af almenningsgörðum og þú getur komist af með lítið. Enda er þetta hálfgerð anarkista kommúna, skipulögð á þýskum grunni þannig að þetta funkerar allt.“

Bud Spencer-jakki besta fjárfestingin

Valur kann þá list vel að gera grín að sjálfum sér. Ef gripið er af handahófi í bókina:

„Ég held aftur á Bud Spencer-safnið. Jakkinn fór mér andskoti vel. Ég neyðist til að kaupa hann þótt ritlaunatímabilið sé að renna út. Ég hef svo sem alltaf litið út eins og seventís hasarhetja í yfirvigt. Kannski eins gott að vinna með það. (Bls. 311-312).

Bud Spencer?

„Já.“ segir Valur. „Bud Spencer fjárfesting er ein mesta fjárfestingin sem ég hef ráðist í og sé ekki eftir því. Þessum peningum var vel varið. Já, rúmlega þrjátíu þúsund krónur,“ segir Valur.

Tónlist er ríkur þáttur í bókinni, hún ómar um allt, bæði í forgrunni og bakgrunni og á sinn þátt í að skapa sviðsmyndina.

„Það má segja að pönkið í Þýskalandi hafi verið árhrifaríkara en það var til að mynda í Bretlandi þar sem fólk af verkalýðstétt sá enga framtíð fyrir sér. 

En í Berlín er hún hugmyndafræðilega áreiðanleg. Sumir fara í verknám, þú ert kannski að læra járnabindingar, en gleymir þér svo í tónlistinni. Engir valkostir, þú gerir það sem þér er áskipað, eina sem veitti fólki eitthvert frelsi, rokk og ról og pönkið.“

Þannig var staðan í Austur-Berlín, óbeislað pönk en Valur var líka í Vestur-Berlín. Þar bjó hann í listamannakommúnu þar sem fólki var nánast borgað fyrir að vera í borginni. Svo rann þetta saman eftir fall múrsins í einstakan kokteil.

Hið ljóta leyndarmál Vals

En hvernig hefur þú haft efni á því að komast af með því að gæda og fá þriggja manna listamannalaun? Hvernig býrðu?

„Það er nú kannski ljóta leyndarmálið mitt. Ég bjó alltaf hjá ömmu minni. Síðan féll hún frá og þá hélt ég áfram að búa þar. Það auðvitað gerir að verkum að ýmislegt er gerlegt. Kannski má segja að ég hafi aldrei flutt að heiman.“

Valur á reyndar tvær systur en þær búa báðar í Noregi.

„Þess vegna hef ég fengið að vera hérna í friði. Það skýrir, mínir hagir eru ekki eins og annarra, ég lifi handan kapítalismans, ég hef enga innkomu eða útkomu, ég lifi í peningalausu hagkerfi. Auðvitað ekki allir sem búa við slík hlunnindi, þess vegna ætti ég að komast af með hálf lágmarkslaun, hinn helmingurinn fer nú í leigu hjá mörgum eða flestum.“

Óneitanlega hljóta þetta að teljast fágæt hlunnindi?

„Jú, það gerir hluti mögulega sem væru það ekki annars. En maður getur ekki lifað af því einu saman.“

Hinir forsmáðu fengu óvart sviðið

Þar með erum við aftur komnir að listamannalaununum en umræða um þau hefur verið afar bæld svo ekki sé meira sagt. Hún hefur verið lamin niður af talsverðri hörku, þeir sem hafa fengið launin hafa ráðið för en þeir sem hafa mátt ríða óbættir hjá garði hafa muldrað hver í sínu horni. Nú virðist lokið hafa verið tekið af pottinum. Valur telur að þetta hljóti að hafa verið klúður ritlaunanefndar og þau má skoða í nokkrum liðum:

„Í fyrsta sinn voru látnar fylgja með útskýringar. Þessar útskýringar voru stuttorðar, oft á tíðum hryssingslegar og stundum óskiljanlegar. 

Ég og kunningi minn fengum báðir sömu hækuna og lögðum mismunandi skilning í hana, þótt höfnunin væri skýr. Enginn þessara umsagna bætti neitt fyrir neinn, hvort sem þær voru jákvæðar eða ekki.“

Valur segir nefndina vissulega hafa beðist afsökunar á þessum nótum sínum, sem fóru illa í margan manninn, og það ætti því að verða tekið til greina.

„Í öðru lagi bárust höfnunarbréfin þrem dögum á undan verðlaunabréfunum. Þetta er í fyrsta skipti sem svo háttar. Hinir forsmáðu fengu því allt sviðið um stund á meðan vinningshöfum var gert að pukrast. Pukur með peninga er aldrei gott lúkk. Þegar svo vinningshafarnir voru gerðir heyrinkunnir vildu fæstir fagna, hafandi orðið vitni að því hvernig fór fyrir kollegunum.“

Heil kynslóð karlhöfunda þurrkuð út

Þeir eru teljandi á fingrum annarrar handar sem ekki gátu stillt sig um að fagna sinni úthlutun.

„Jú. Flestir þeirra vottuðu samúð. Og svo í þriðja lagi er sem heil kynslóð karlkynsrithöfunda á fertugsaldri hafi verið þurrkuð út. 

Þetta er sérstaklega slæmt í ljósi þess að læsi ungra karlmanna er á krísustigi. Sumir af helstu höfundum sinnar kynslóðar sem eru í senn duglegir og próduktífir og færir misstu launin án sýnilegrar ástæðu. Er skrýtið að menn nenni ekki að lesa?“

Valur segir þetta örugglega bara tilviljun en svona sé þetta nú samt. Og skrítið. Halldór Armand Ásgeirsson, Jónas Reynir Gunnarsson, Dagur Hjartarson …

„Og fleiri sem eru í blóma síns ferils, duglegir höfundar og vaxtandi. Sjálfum finnst mér ég vera að ná tökum á því sem ég er að gera. Og get varla farið að gera eitthvað annað núna en orkan endist ekki endalaust. Ég verð að finna leið í gegnum þetta.“

Þú gætir farið í að leika jólasvein.

„Jú ,ég ætti kannski að nýta mér þá burði sem ég hef meðan þeir endast. En ég er reyndar að grennast. Hóhóhó … nei, ég held að ég myndi hljóma ógnvekjandi frekar en að peppa fólk í einhverja jólagleði.“