Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar 1. maí 2025 10:00 Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Stephensen Keflavíkurflugvöllur Isavia Verslun Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen Skoðun Skoðun Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Sjá meira
Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun