Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar 1. maí 2025 10:00 Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Stephensen Keflavíkurflugvöllur Isavia Verslun Mest lesið Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann Skoðun Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Stormurinn gegn stóðhryssunni Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Kallið þið þetta fjölbreytni? Hermann Borgar Jakobsson skrifar Skoðun Til varnar Eyjafjöllum - og Íslandi öllu Pétur Jónasson skrifar Skoðun Réttlætið sem refsar Jóni Hjálmar Vilhjálmsson skrifar Skoðun Guðmundur Hrafn Arngrímsson er maður sem hefur aldrei rúllað sexum Kristján Blöndal skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm með titrandi tár Katrín Matthíasdóttir skrifar Sjá meira
Nú styttist í að þýzka fyrirtækið Heinemann taki formlega við rekstri Fríhafnarinnar á Keflavíkurflugvelli, eftir að hafa unnið útboð á vegum opinbera hlutafélagsins Isavia. Undirritaður hefur áður fjallað hér á Vísi um það hvernig Heinemann virðist nú þegar, við undirbúning innkaupa á vörum fyrir Fríhöfnina, ganga gegn útboðsskilmálunum. Þeir kváðu á um að íslenzkum vörum skyldi áfram gert hátt undir höfði í Fríhöfninni og að rekstraraðili Fríhafnarinnar skyldi sýna „samfélagslega ábyrgð“ með því að styðja minni fyrirtæki. Stórtjón, hvort sem gengið er að afarkostum eða ekki Það hefur ekki orðið raunin. Fríhöfnin er mikilvægasti útsölustaður margra minni og meðalstórra framleiðslufyrirtækja á Íslandi, til að mynda snyrtivöru-, sælgætis- og áfengisframleiðenda. Í sumum tilvikum fer meirihluti veltu þessara fyrirtækja í gegnum Fríhöfnina. Heinemann hefur sett fyrirtækjum afarkosti um að lækka verð sitt þannig að þýzka fyrirtækið nái 60-70% framlegð af vörum þeirra, að veita mun ríflegri greiðslufrest en verið hefur og jafnvel taka þátt í starfsmannakostnaði, vilji þau að starfsmenn Fríhafnarinnar hafi þekkingu á vörunum. Það er rétt að taka fram að ekki stendur til að lækka verð til farþega á flugvellinum, heldur vill Heinemann mun hærri framlegð en Fríhöfnin hefur hingað til tekið til sín. Hér eru innlendu framleiðslufyrirtækin algjörlega á milli steins og sleggju. Það er í raun sama hvort þau ganga að skilmálum Heinemann eða hafna þeim, reksturinn stórskaðast við það. Ef gengið er að afarkostunum, lækka tekjurnar um tugi prósenta. Ef þeim er hafnað, eiga fyrirtækin á hættu að missa sinn stærsta útsölustað. Þau geta ekki snúið sér til annarra söluaðila á Keflavíkurflugvelli, enda leyfa samningar Isavia það ekki. Hvað gera samkeppnisyfirvöld og ráðuneytin? Samkeppnisyfirvöld hafa skilgreint fríhafnarverzlun á Keflavíkurflugvelli sem sérstakan markað. Íslenzka ríkið hefur augljóslega komið einkafyrirtækinu Heinemann í ráðandi stöðu á þeim markaði. Samkeppnislögin gera kröfu um að markaðsráðandi fyrirtæki misbeiti ekki stöðu sinni og ekki verður öðru trúað en að Samkeppniseftirlitið stígi hér inn í, en Félag atvinnurekenda hefur sent SE ábendingar um háttsemi Heinemann. Samkeppniseftirlitið hefur áður komizt að þeirri niðurstöðu að Isavia viðhafi margvíslega samkeppnishamlandi háttsemi. Þau mál voru reifuð í áliti SE nr. 1/2022 og orðaði forstjóri eftirlitsins það þannig í fréttatilkynningu að ýmis mál, sem upp hafa komið á undanförnum árum, vektu „áleitnar spurningar um það hvernig Isavia nálgast samkeppni og samkeppnismál“ og bæta þyrfti stefnumörkun stjórnvalda. SE beindi síðan tilmælum í átta liðum til fjármálaráðuneytisins og þeirra ráðuneyta sem fara með samgöngu- og ferðamál, m.a. um að settar verði reglur um framkvæmd og efni útboða og sérleyfissamninga Isavia, þar sem samkeppnissjónarmið verði höfð að leiðarljósi. Rúmlega þrjú ár eru liðin frá útgáfu álitsins og ekkert hefur heyrzt af slíkum reglum stjórnvalda. Gilda EES-reglur ekki um einkavædda einkasölu? Það eru ekki eingöngu innlendir framleiðendur, sem hafa mætt nýju viðmóti hjá hinum nýja rekstraraðila Fríhafnarinnar. Fyrirtækið neitar líka að skipta við ýmsa innlenda birgja sem flytja inn vörur sem hafa verið vinsælar í Fríhöfninni. Engar athugasemdir er hægt að gera við að Heinemann kaupi vörur frá alþjóðlegum framleiðendum þar sem það fær hagstæðust kjör, en það hefur komið innlendum birgjum á óvart að jafnvel þótt þeir bjóði, í samstarfi við alþjóðlega framleiðendur, það verð sem Heinemann krefst, er viðskiptunum engu að síður hafnað. Eftir langt þref við Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) lét fjármálaráðuneytið undan og viðurkenndi árið 2019 að Fríhöfnin á Keflavíkurflugvelli væri í raun ríkiseinkasala með áfengi, í skilningi 16. greinar EES-samningsins. Þetta þýddi að tollalögum var breytt og fyrir þremur árum var sett reglugerð um vöruvalsreglur vegna innkaupa Fríhafnarinnar á áfengi, sem kveða á um gegnsæi og jafnræði í innkaupum. Þessar reglur væru ákveðin vörn gegn viðskiptaháttum eins og þeim, sem að ofan er lýst, enda kveða þær m.a. á um að veita skuli rökstuðning fyrir því að tilboðum sé hafnað. Í 16. grein EES-samningsins kemur skýrt fram að hún gildi „einnig um einkasölur sem ríki hafa fengið öðrum í hendur.“ FA óskaði með bréfi 20. marz sl. eftir staðfestingu fjármálaráðuneytisins á að reglurnar giltu áfram um Fríhöfnina þótt Isavia tæki við rekstrinum. Ráðuneytið var furðulengi að svara, sem bendir til að þegar farið var í útboðið á rekstri áfengiseinkasölunnar á Keflavíkurflugvelli hafi menn þar á bæ ekki verið búnir að skoða hvaða reglur skyldu gilda. Svarið barst 10. apríl og er afstaða ráðuneytisins sú að allt annað eigi við um Heinemann en hina ríkisreknu fríhafnarverzlun. 16. grein EES-samningsins eigi ekki við og Heinemann sé því ekki bundið af vöruvalsreglunum. FA heldur sig við þá afstöðu að það skipti ekki máli með hvaða hætti EES-ríki fela öðrum í hendur einkasölu. Staða Fríhafnarinnar er nákvæmlega sú sama að því leyti fyrir og eftir að Heinemann tekur við rekstrinum. Það er erfitt að trúa því að íslenzka ríkið haldi því fram að með því að framselja einokunina til einkaaðila eigi ekki að gilda um hana þær reglur, sem hafa verið í gildi síðustu ár. Félagið hefur bent ESA á þessi svör og stofnunin er með málið til skoðunar. Það tekur hins vegar tíma og á meðan hagar Heinemann sér bara eins og fyrirtækinu sýnist gagnvart áfengisbirgjum og öðrum, í boði fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld bera ábyrgð Í erindi sínu til fjármálaráðuneytisins spurði FA einnig hvað liði vinnu ráðuneytisins og eftir atvikum annarra ráðuneyta við að hrinda í framvæmd áðurnefndum tilmælum Samkeppniseftirlitsins frá því 2022. Því taldi ráðuneytið ekki fært að svara strax, en sagði „úrvinnslu standa yfir“. Enn hafa engin svör borizt, sem bendir til þess að eitthvað lítið hafi gerzt í málinu. Rétt er að hafa í huga að það er íslenzka ríkið sem hefur komið Heinemann í þá stöðu að geta ráðið örlögum íslenzkra fyrirtækja með þeim hætti sem að ofan er lýst. Isavia er í eigu ríkisins og fjármálaráðherra skipar stjórn fyrirtækisins. Það er sömuleiðis ríkisins að setja reglur um samkeppni og viðskiptahætti á Keflavíkurflugvelli - og tryggja að farið sé eftir þeim. Nýr fjármálaráðherra, sem er nýlega búinn að endurskipa stjórn Isavia, getur ekki firrt sig ábyrgð á þeim viðskiptaháttum sem nú eru viðhafðir á Keflavíkurflugvelli. Höfundur er framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar
Skoðun Guðmundur Hrafn Arngrímsson er maður sem hefur aldrei rúllað sexum Kristján Blöndal skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun