Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar 3. júlí 2025 10:00 Það eru til ákvæði í lögum sem eru svo öflug að þau ættu einungis að vera dregin fram þegar öll önnur úrræði eru þrotin. Eitt slíkt er svokallað „kjarnorkuákvæði“ Alþingis, 71. grein þingskapalaga, sem heimilar meirihluta þingsins að kalla tafarlaust til atkvæðagreiðslu og þannig loka umræðu um tiltekið mál – jafnvel þótt margir þingmenn eigi enn eftir að koma að eða ljúka máli sínu. Þetta er neyðarhemill lýðræðisins – en jafnframt hættulegt vopn, ef því er beitt af léttúð eða pólitískum ásetningi. Þungt vægi þeirra mála sem ákvæðinu er beitt á. Það er engin tilviljun að kjarnorkuákvæðinu hefur aðeins verið beitt tvisvar í lýðveldissögunni: fyrst árið 1949 þegar Ísland gekk í NATO, og svo árið 1959 til að tryggja afgreiðslu fjárlaga fyrir áramót. Í bæði skiptin var um að ræða mál sem snerust um sjálfa tilveru ríkisins og samfélagsins – þjóðaröryggi og grunnstoðir ríkisrekstrar. Fjárlög þurfa samkvæmt lögum að liggja fyrir 1. janúar ár hvert, annars stöðvast rekstur ríkisins. Þannig er ljóst að ákvæðið á aðeins við þegar brýnustu hagsmunir þjóðarinnar eru í húfi. Aðför að lýðræðinu – alvarleg hætta og andlýðræðisleg valdbeiting. Nú eru stjórnarliðar og sumir fræðimenn farnir að tala um að beita þessu aflsmunarvopni – kjarnorkuákvæðinu – til að þröngva í gegn veiðigjaldafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Það er ekki bara fordæmalaust, heldur bein ógn við lýðræðið sjálft. Frumvarpið hefur verið harðlega gagnrýnt af nær öllum rúmlega 80 umsagnaraðilum, sem vara við alvarlegum afleiðingum fyrir sjávarútveg og byggðir landsins. Forsendur og útreikningar frumvarpsins hafa verið rangar frá upphafi, þrisvar sinnum leiðréttar og gjaldið hækkað stórkostlega. Umsagnaraðilum hefur þó verið meinað að koma með nýjar athugasemdir, þrátt fyrir þessar breytingar. Hér er ekki bara verið að kæfa lýðræðislega umræðu, heldur beita þvingunum til að koma illa unnu og vafasömu máli í gegn. Ef kjarnorkuákvæðinu verður beitt í slíku deilumáli, þar sem afleiðingar eru óljósar og áhyggjum þingmanna, sveitarfélaga og annarra hagsmunaaðila hvergi nærri svarað, er verið að stíga yfir hættumörk. Þá snýst málið ekki lengur um þjóðaröryggi eða nauðsynlega starfsemi ríkisins, heldur um vilja meirihlutans til að þagga niður í minnihlutanum og ráðskast með lýðræðislegar leikreglur. Ábyrgð – og afleiðingar valdboðs. Stjórnvöld sem beita þessu ákvæði í pólitískum tilgangi verða að axla fulla og óskerta ábyrgð á þeim afleiðingum sem vanreifað frumvarp kann að hafa. Með því að grípa til kjarnorkuákvæðisins í slíkum aðstæðum er meirihlutinn í raun að beita ofbeldi gegn lýðræðislegri umræðu. Þetta er ekki lengur spurning um vandaða þinglega meðferð mála, heldur hreint og klárt valdboð. Ábyrgðin á þessum gjörningi – og öllu tjóni sem af honum kann að hljótast – hvílir þá alfarið á þeim sem þröngva málinu í gegn. Fordæmið – og framtíð lýðræðislegrar málsmeðferðar. Ef kjarnorkuákvæðið er notað nú, í þriðja sinn, til að þagga niður í andstöðu við umdeilt mál, þá er það ekki lengur neyðarhemill heldur hættulegt stjórntæki í höndum hvers konar meirihluta. Það opnar dyr að enn frekari valdníðslu og skerðir traust almennings til Alþingis og lýðræðis í landinu. Hver verður næsti meirihluti sem grípur til þessa vopns til að þagga niður í pólitískri andstöðu? Hvað verður þá um lýðræðið? Kjarnorkuákvæðið á að vera síðasta vörnin gegn upplausn ríkisins, en ekki tæki til að þröngva í gegn pólitískt umdeildum og vanreifuðum málum. Ef það verður gert að venjulegu stjórntæki, þá er lýðræðið sjálft í hættu. Þingmenn – og þjóðin öll – verða að vera á varðbergi gagnvart öllum tilraunum til að misnota þetta ákvæði. Lýðræðið er ekki alltaf þægilegt, en það er alltaf þess virði að verja það – jafnvel þótt það kosti langar og strangar umræður og eftirgjöf beggja aðila. Að öðrum kosti er hætt við að lýðræðið sjálft verði fórnarlamb pólitísks valdboðs. Höfundur er formaður Verkalýðsráðs Sjálfstæðisflokksins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kristinn Karl Brynjarsson Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Það eru til ákvæði í lögum sem eru svo öflug að þau ættu einungis að vera dregin fram þegar öll önnur úrræði eru þrotin. Eitt slíkt er svokallað „kjarnorkuákvæði“ Alþingis, 71. grein þingskapalaga, sem heimilar meirihluta þingsins að kalla tafarlaust til atkvæðagreiðslu og þannig loka umræðu um tiltekið mál – jafnvel þótt margir þingmenn eigi enn eftir að koma að eða ljúka máli sínu. Þetta er neyðarhemill lýðræðisins – en jafnframt hættulegt vopn, ef því er beitt af léttúð eða pólitískum ásetningi. Þungt vægi þeirra mála sem ákvæðinu er beitt á. Það er engin tilviljun að kjarnorkuákvæðinu hefur aðeins verið beitt tvisvar í lýðveldissögunni: fyrst árið 1949 þegar Ísland gekk í NATO, og svo árið 1959 til að tryggja afgreiðslu fjárlaga fyrir áramót. Í bæði skiptin var um að ræða mál sem snerust um sjálfa tilveru ríkisins og samfélagsins – þjóðaröryggi og grunnstoðir ríkisrekstrar. Fjárlög þurfa samkvæmt lögum að liggja fyrir 1. janúar ár hvert, annars stöðvast rekstur ríkisins. Þannig er ljóst að ákvæðið á aðeins við þegar brýnustu hagsmunir þjóðarinnar eru í húfi. Aðför að lýðræðinu – alvarleg hætta og andlýðræðisleg valdbeiting. Nú eru stjórnarliðar og sumir fræðimenn farnir að tala um að beita þessu aflsmunarvopni – kjarnorkuákvæðinu – til að þröngva í gegn veiðigjaldafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Það er ekki bara fordæmalaust, heldur bein ógn við lýðræðið sjálft. Frumvarpið hefur verið harðlega gagnrýnt af nær öllum rúmlega 80 umsagnaraðilum, sem vara við alvarlegum afleiðingum fyrir sjávarútveg og byggðir landsins. Forsendur og útreikningar frumvarpsins hafa verið rangar frá upphafi, þrisvar sinnum leiðréttar og gjaldið hækkað stórkostlega. Umsagnaraðilum hefur þó verið meinað að koma með nýjar athugasemdir, þrátt fyrir þessar breytingar. Hér er ekki bara verið að kæfa lýðræðislega umræðu, heldur beita þvingunum til að koma illa unnu og vafasömu máli í gegn. Ef kjarnorkuákvæðinu verður beitt í slíku deilumáli, þar sem afleiðingar eru óljósar og áhyggjum þingmanna, sveitarfélaga og annarra hagsmunaaðila hvergi nærri svarað, er verið að stíga yfir hættumörk. Þá snýst málið ekki lengur um þjóðaröryggi eða nauðsynlega starfsemi ríkisins, heldur um vilja meirihlutans til að þagga niður í minnihlutanum og ráðskast með lýðræðislegar leikreglur. Ábyrgð – og afleiðingar valdboðs. Stjórnvöld sem beita þessu ákvæði í pólitískum tilgangi verða að axla fulla og óskerta ábyrgð á þeim afleiðingum sem vanreifað frumvarp kann að hafa. Með því að grípa til kjarnorkuákvæðisins í slíkum aðstæðum er meirihlutinn í raun að beita ofbeldi gegn lýðræðislegri umræðu. Þetta er ekki lengur spurning um vandaða þinglega meðferð mála, heldur hreint og klárt valdboð. Ábyrgðin á þessum gjörningi – og öllu tjóni sem af honum kann að hljótast – hvílir þá alfarið á þeim sem þröngva málinu í gegn. Fordæmið – og framtíð lýðræðislegrar málsmeðferðar. Ef kjarnorkuákvæðið er notað nú, í þriðja sinn, til að þagga niður í andstöðu við umdeilt mál, þá er það ekki lengur neyðarhemill heldur hættulegt stjórntæki í höndum hvers konar meirihluta. Það opnar dyr að enn frekari valdníðslu og skerðir traust almennings til Alþingis og lýðræðis í landinu. Hver verður næsti meirihluti sem grípur til þessa vopns til að þagga niður í pólitískri andstöðu? Hvað verður þá um lýðræðið? Kjarnorkuákvæðið á að vera síðasta vörnin gegn upplausn ríkisins, en ekki tæki til að þröngva í gegn pólitískt umdeildum og vanreifuðum málum. Ef það verður gert að venjulegu stjórntæki, þá er lýðræðið sjálft í hættu. Þingmenn – og þjóðin öll – verða að vera á varðbergi gagnvart öllum tilraunum til að misnota þetta ákvæði. Lýðræðið er ekki alltaf þægilegt, en það er alltaf þess virði að verja það – jafnvel þótt það kosti langar og strangar umræður og eftirgjöf beggja aðila. Að öðrum kosti er hætt við að lýðræðið sjálft verði fórnarlamb pólitísks valdboðs. Höfundur er formaður Verkalýðsráðs Sjálfstæðisflokksins.
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun