Almannahagsmunir í öndvegi Jónas Guðmundsson skrifar 17. apríl 2013 13:45 „Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kosningar 2013 Skoðun Mest lesið Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir Skoðun Það er hægt Ragna Sigurðardóttir Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir Skoðun Aukin tækifæri verslunarfólks til framtíðar Anna Bragadóttir, Gunnur Líf Gunnarsdóttir og Svava Þorsteinsdóttir Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári skrifar Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason skrifar Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson skrifar Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir skrifar Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sársauki annarra og samúðarþreyta Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir skrifar Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar Skoðun GPT‑5 kemur í ágúst – áskoranir og tækifæri fyrir Ísland Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Feluleikur ríkisstjórnarinnar? Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun Ég heiti Elísa og ég er Drusla Elísa Rún Svansdóttir skrifar Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
„Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags.
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun
Aukin tækifæri verslunarfólks til framtíðar Anna Bragadóttir, Gunnur Líf Gunnarsdóttir og Svava Þorsteinsdóttir Skoðun
Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar
Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun
Aukin tækifæri verslunarfólks til framtíðar Anna Bragadóttir, Gunnur Líf Gunnarsdóttir og Svava Þorsteinsdóttir Skoðun