Eigum við að þvinga alla í sama mót? Sæunn Kjartansdóttir skrifar 7. október 2020 12:03 Nýtt frumvarp um fæðingarorlof hefur vakið sterkar tilfinningar sem sett hafa svip á umræðuna. Þótt deilt sé um ýmis atriði tel ég ekki ágreining um það markmið að feður jafnt sem mæður taki virkan þátt í umönnun barna sinna frá fæðingu sé þess nokkur kostur. Ágreiningurinn snýst um leiðir að því marki. Að mínu mati skiptir þó mestu máli að tryggja sem best velferð ungbarna á viðkvæmasta æviskeiði þeirra. Mikilvægur liður í þeirri viðleitni er að koma til móts við foreldra og valda þeim ekki óþarfa streitu. Kyn foreldra skiptir ekki máli Ef frá eru taldar fyrstu vikur eftir fæðingu, þegar barnið er nýkomið úr líkama móðurinnar, þá ræður kyn foreldra engu um hæfni þeirra eða löngun til að sinna barni. Sé faðir nærgætinn þátttakandi í meðgöngu, fæðingu og umönnun barns fyrstu vikurnar er ekkert sem mælir gegn því að hann taki fljótlega við aðalumönnunarhlutverki barnsins sé það gert í samráði við móður. Öllu máli skiptir með hvaða hætti samband og samvinna foreldranna er. Því minni togstreita sem er á milli foreldra og minni streita í umhverfi barns því mildari verður aðlögun þess að lífi utan líkama móðurinnar og samveru með báðum foreldrum. Umönnun barns er samvinnuverkefni foreldra en þeir þurfa að fá svigrúm til að finna þann takt sem hentar barninu og þeim sjálfum. Ráðstöfun fæðingarorlofs er þar veigamikið atriði. Ósveigjanleiki Í Fréttablaðinu 1. október sagði félags- og barnamálaráðherra að eyrnamerktum tíma hvors foreldis um sig væri ætlað að þvinga feður til að taka fæðingarorlof því að annars tækju þeir það ekki. Þetta fyrirkomulag þvingar auðvitað einnig mæður sem fá ekki val um annað en að taka sína fimm mánuði, hvort sem þeim líkar það betur eða verr. Í frumvarpinu er jafnréttið tekið svo bókstaflega að hvorugt foreldranna fær að helga sig umönnun barnsins fyrsta árið með hitt á hliðarlínunni, þrátt fyrir að það sé hagur barns og geti verið vilji beggja foreldra. Er þvingun viðeigandi úrræði við fátækt og félagsmótun? Ég hef spurt feður hvort þeir hefðu sleppt því að taka fæðingarorlof ef þeir hefðu ekki verið þvingaðir til þess. Þeir vísa því algerlega á bug og segjast ekki setja fyrir sig tekjulækkun á meðan þeir eiga fyrir húsaleigu og mat. Því miður er það staðreynd að sumar fjölskyldur standa frammi fyrir slíku vali. Hitt er líka satt að margir fjárhagslega vel stæðir feður velja vinnuna fram yfir fæðingarorlof eigi þeir þess kost. Hér er ekki eingöngu um að kenna gamaldags hugmyndum um hlutverk kvenna heldur hefur félagsmótun drengja verið með þeim hætti að þeir hafa jafnan minni reynslu en stúlkur af umönnun annarra og minni þjálfun í tjáningu og læsi á eigin tilfinningar og annarra. Þetta gerir marga feður óörugga og vanmáttuga frammi fyrir því tilfinningabúnti sem ómálga barn er. Frekar en að henda nýbökuðum feðrum óundirbúnum út í djúpu laugina ættum við að ýta undir færni verðandi feðra, áhuga þeirra og sjálfstraust með markvissri fræðslu og samræðu um föðurhlutverkið. Á því þarf að byrja áður en barn kemur í heiminn. Þegar foreldrar eru ekki par Tengslamyndun föður og barns er flóknari þegar foreldrar búa ekki saman. Ég þekki af eigin raun að góð samvinna og virðing fyrir þörfum ungbarns getur fleytt þeim langt. Samskipti ókunnra foreldra geta samt verið krefjandi, ekki síst fyrir móður með nýfætt barn sem þarf að opna heimili sitt fyrir föður sem hún þekkir kannski lítið. Á sama tíma getur faðirinn upplifað sig óvelkominn og vankunnandi og fundið fyrir höfnun. Í slíkum aðstæðum reynir á raunsæi, tillitssemi og þolinmæði beggja. Í stað þess að foreldrar drífi í tengslamyndun fyrstu mánuðina þurfa þeir að leyfa viðbrögðum barnsins að stjórna ferðinni. Þetta tekur oft lengri tíma en ætlað er og því þurfa lögin að gefa foreldrum og barni nægilegt svigrúm til að kynnast á forsendum og hraða barnsins. Samskipti foreldra sem búa ekki saman geta verið æði misjöfn og í verstu tilvikum er um hreinan fjandskap að ræða. Reynslan hefur sýnt að þá sé veruleg hætta á að fólk svífist einskis til að fá sínu framgengt og margir eiga erfitt með að gera greinarmun á eigin vilja og þörfum barnsins. Með nýja frumvarpinu tel ég mikla hættu á að „réttur foreldra“” til sex mánaða fæðingarorlofs fyrstu 18 mánuðina geti leitt til þess að krafa verði gerð um að ungbarninu verði deilt eins og hverjum öðrum hlut sem stríðandi fylkingar togast á um. Barn sem er skikkað inn í orlof annars foreldris er þá þvingað í aðskilnað frá því foreldri sem það hefur myndað lífsnauðsynleg tengsl við fyrstu mánuðina. Ein leið til að sporna gegn slíku tengslarofi er að gefa foreldrum a.m.k. þrjú ár til að nýta sér fæðingarorlofið, allt eftir aðstæðum þeirra. Ef foreldri er t.d. veikt eða í meðferð vegna neysluvanda er mikilvægt að lögin séu það sveigjanleg að fæðingarorlof renni því ekki úr greipum á meðan það tekst á við vanda sinn. Þess vegna tel ég það vanhugsað að stytta tímann sem foreldrar hafa til að nýta rétt sinn. Jafnframt er nauðsynlegt að auka faglega aðstoð við foreldra, ekki síst þá sem eiga í útistöðum því þeir eru oft illa í stakk búnir til að meta og setja þarfir barns í forgang. Stöðug átök með tilheyrandi streitu foreldra geta valdið barni langvarandi skaða. Hvers eiga börn einstæðra foreldra að gjalda? Síðast en ekki síst vil ég vekja athygli á stöðu barna einstæðra foreldra. Eins og frumvarpið lítur út núna fá einstæðir foreldrar eingöngu að nýta sinn eigin rétt því að réttur hins foreldris fellur niður nema ef það sætir nálgunarbanni, brottvísun af heimili eða ekki hefur reynst mögulegt að feðra barn. Styttri tími með foreldri mun einkum bitna á börnum kvenna í láglaunastörfum sem hafa ekki efni á að framlengja fæðingarorlofið. Frammi fyrir slíkum afarkostum yrði ég ekki hissa ef einhverjar einstæðar mæður gripu til þess örþrifaráðs að feðra ekki börn sín fremur en að láta þau nokkurra mánaða gömul í umsjá ókunnrar manneskju. Svo framarlega sem foreldri er fært um og viljugt til að annast barn sitt get ég ekki ímyndað mér að einhver haldi að ungbarni sé betur borgið hjá dagforeldri heldur en sínu eigin. Alla vega ekki frændur okkar Svíar sem leyfa einstæðum foreldrum að nýta allt fæðingarorlofið. Við höfum þokast í rétta átt Á því leikur ekki vafi að á síðustu 20 árum hefur orðið stórkostleg breyting á þátttöku karla í uppeldi barna. Vissulega hafa fæðingarorlofslögin frá 2000 haft áhrif til góðs en ekki er hægt að rekja allar framfarir til þeirra. Samfélagið hefur tekið miklum breytingum, m.a. þeim að margir ungir foreldrar eiga feður sem hafa tekið virkari þátt í lífi barna sinna en kynslóðirnar á undan. Að auki eru foreldrar í dag mjög meðvitaðir um ábyrgð sína og vægi. Þetta mál brennur á þeim. Góða innsýn í margbreytilega reynslu og viðhorf foreldra má sjá í innsendum athugasemdum á samráðsgátt stjórnvalda og einnig í hópnum “Frásagnir foreldra og fagfólks af fæðingarorlofi” á Facebook. Þar er lýst ólíkum aðstæðum fjölskyldna og kallað eftir meiri sveigjanleika og fjölbreyttari úrræðum. Eitt mót hentar ekki öllum. Höfundur er sálgreinir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fæðingarorlof Sæunn Kjartansdóttir Mest lesið Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Skoðun Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Sjá meira
Nýtt frumvarp um fæðingarorlof hefur vakið sterkar tilfinningar sem sett hafa svip á umræðuna. Þótt deilt sé um ýmis atriði tel ég ekki ágreining um það markmið að feður jafnt sem mæður taki virkan þátt í umönnun barna sinna frá fæðingu sé þess nokkur kostur. Ágreiningurinn snýst um leiðir að því marki. Að mínu mati skiptir þó mestu máli að tryggja sem best velferð ungbarna á viðkvæmasta æviskeiði þeirra. Mikilvægur liður í þeirri viðleitni er að koma til móts við foreldra og valda þeim ekki óþarfa streitu. Kyn foreldra skiptir ekki máli Ef frá eru taldar fyrstu vikur eftir fæðingu, þegar barnið er nýkomið úr líkama móðurinnar, þá ræður kyn foreldra engu um hæfni þeirra eða löngun til að sinna barni. Sé faðir nærgætinn þátttakandi í meðgöngu, fæðingu og umönnun barns fyrstu vikurnar er ekkert sem mælir gegn því að hann taki fljótlega við aðalumönnunarhlutverki barnsins sé það gert í samráði við móður. Öllu máli skiptir með hvaða hætti samband og samvinna foreldranna er. Því minni togstreita sem er á milli foreldra og minni streita í umhverfi barns því mildari verður aðlögun þess að lífi utan líkama móðurinnar og samveru með báðum foreldrum. Umönnun barns er samvinnuverkefni foreldra en þeir þurfa að fá svigrúm til að finna þann takt sem hentar barninu og þeim sjálfum. Ráðstöfun fæðingarorlofs er þar veigamikið atriði. Ósveigjanleiki Í Fréttablaðinu 1. október sagði félags- og barnamálaráðherra að eyrnamerktum tíma hvors foreldis um sig væri ætlað að þvinga feður til að taka fæðingarorlof því að annars tækju þeir það ekki. Þetta fyrirkomulag þvingar auðvitað einnig mæður sem fá ekki val um annað en að taka sína fimm mánuði, hvort sem þeim líkar það betur eða verr. Í frumvarpinu er jafnréttið tekið svo bókstaflega að hvorugt foreldranna fær að helga sig umönnun barnsins fyrsta árið með hitt á hliðarlínunni, þrátt fyrir að það sé hagur barns og geti verið vilji beggja foreldra. Er þvingun viðeigandi úrræði við fátækt og félagsmótun? Ég hef spurt feður hvort þeir hefðu sleppt því að taka fæðingarorlof ef þeir hefðu ekki verið þvingaðir til þess. Þeir vísa því algerlega á bug og segjast ekki setja fyrir sig tekjulækkun á meðan þeir eiga fyrir húsaleigu og mat. Því miður er það staðreynd að sumar fjölskyldur standa frammi fyrir slíku vali. Hitt er líka satt að margir fjárhagslega vel stæðir feður velja vinnuna fram yfir fæðingarorlof eigi þeir þess kost. Hér er ekki eingöngu um að kenna gamaldags hugmyndum um hlutverk kvenna heldur hefur félagsmótun drengja verið með þeim hætti að þeir hafa jafnan minni reynslu en stúlkur af umönnun annarra og minni þjálfun í tjáningu og læsi á eigin tilfinningar og annarra. Þetta gerir marga feður óörugga og vanmáttuga frammi fyrir því tilfinningabúnti sem ómálga barn er. Frekar en að henda nýbökuðum feðrum óundirbúnum út í djúpu laugina ættum við að ýta undir færni verðandi feðra, áhuga þeirra og sjálfstraust með markvissri fræðslu og samræðu um föðurhlutverkið. Á því þarf að byrja áður en barn kemur í heiminn. Þegar foreldrar eru ekki par Tengslamyndun föður og barns er flóknari þegar foreldrar búa ekki saman. Ég þekki af eigin raun að góð samvinna og virðing fyrir þörfum ungbarns getur fleytt þeim langt. Samskipti ókunnra foreldra geta samt verið krefjandi, ekki síst fyrir móður með nýfætt barn sem þarf að opna heimili sitt fyrir föður sem hún þekkir kannski lítið. Á sama tíma getur faðirinn upplifað sig óvelkominn og vankunnandi og fundið fyrir höfnun. Í slíkum aðstæðum reynir á raunsæi, tillitssemi og þolinmæði beggja. Í stað þess að foreldrar drífi í tengslamyndun fyrstu mánuðina þurfa þeir að leyfa viðbrögðum barnsins að stjórna ferðinni. Þetta tekur oft lengri tíma en ætlað er og því þurfa lögin að gefa foreldrum og barni nægilegt svigrúm til að kynnast á forsendum og hraða barnsins. Samskipti foreldra sem búa ekki saman geta verið æði misjöfn og í verstu tilvikum er um hreinan fjandskap að ræða. Reynslan hefur sýnt að þá sé veruleg hætta á að fólk svífist einskis til að fá sínu framgengt og margir eiga erfitt með að gera greinarmun á eigin vilja og þörfum barnsins. Með nýja frumvarpinu tel ég mikla hættu á að „réttur foreldra“” til sex mánaða fæðingarorlofs fyrstu 18 mánuðina geti leitt til þess að krafa verði gerð um að ungbarninu verði deilt eins og hverjum öðrum hlut sem stríðandi fylkingar togast á um. Barn sem er skikkað inn í orlof annars foreldris er þá þvingað í aðskilnað frá því foreldri sem það hefur myndað lífsnauðsynleg tengsl við fyrstu mánuðina. Ein leið til að sporna gegn slíku tengslarofi er að gefa foreldrum a.m.k. þrjú ár til að nýta sér fæðingarorlofið, allt eftir aðstæðum þeirra. Ef foreldri er t.d. veikt eða í meðferð vegna neysluvanda er mikilvægt að lögin séu það sveigjanleg að fæðingarorlof renni því ekki úr greipum á meðan það tekst á við vanda sinn. Þess vegna tel ég það vanhugsað að stytta tímann sem foreldrar hafa til að nýta rétt sinn. Jafnframt er nauðsynlegt að auka faglega aðstoð við foreldra, ekki síst þá sem eiga í útistöðum því þeir eru oft illa í stakk búnir til að meta og setja þarfir barns í forgang. Stöðug átök með tilheyrandi streitu foreldra geta valdið barni langvarandi skaða. Hvers eiga börn einstæðra foreldra að gjalda? Síðast en ekki síst vil ég vekja athygli á stöðu barna einstæðra foreldra. Eins og frumvarpið lítur út núna fá einstæðir foreldrar eingöngu að nýta sinn eigin rétt því að réttur hins foreldris fellur niður nema ef það sætir nálgunarbanni, brottvísun af heimili eða ekki hefur reynst mögulegt að feðra barn. Styttri tími með foreldri mun einkum bitna á börnum kvenna í láglaunastörfum sem hafa ekki efni á að framlengja fæðingarorlofið. Frammi fyrir slíkum afarkostum yrði ég ekki hissa ef einhverjar einstæðar mæður gripu til þess örþrifaráðs að feðra ekki börn sín fremur en að láta þau nokkurra mánaða gömul í umsjá ókunnrar manneskju. Svo framarlega sem foreldri er fært um og viljugt til að annast barn sitt get ég ekki ímyndað mér að einhver haldi að ungbarni sé betur borgið hjá dagforeldri heldur en sínu eigin. Alla vega ekki frændur okkar Svíar sem leyfa einstæðum foreldrum að nýta allt fæðingarorlofið. Við höfum þokast í rétta átt Á því leikur ekki vafi að á síðustu 20 árum hefur orðið stórkostleg breyting á þátttöku karla í uppeldi barna. Vissulega hafa fæðingarorlofslögin frá 2000 haft áhrif til góðs en ekki er hægt að rekja allar framfarir til þeirra. Samfélagið hefur tekið miklum breytingum, m.a. þeim að margir ungir foreldrar eiga feður sem hafa tekið virkari þátt í lífi barna sinna en kynslóðirnar á undan. Að auki eru foreldrar í dag mjög meðvitaðir um ábyrgð sína og vægi. Þetta mál brennur á þeim. Góða innsýn í margbreytilega reynslu og viðhorf foreldra má sjá í innsendum athugasemdum á samráðsgátt stjórnvalda og einnig í hópnum “Frásagnir foreldra og fagfólks af fæðingarorlofi” á Facebook. Þar er lýst ólíkum aðstæðum fjölskyldna og kallað eftir meiri sveigjanleika og fjölbreyttari úrræðum. Eitt mót hentar ekki öllum. Höfundur er sálgreinir.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar