Umbun er sama og afleiðing Helgi S. Karlsson skrifar 26. mars 2025 10:03 Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Ofbeldi barna Mest lesið Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Sjá meira
Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson.
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun