Í skugga kalda stríðsins: Svallið, smyglið og leyndarlífið á Miðnesheiði Steinar Björgvinsson skrifar 13. apríl 2025 19:00 Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kalda stríðið Keflavíkurflugvöllur Mest lesið Ríkisfyrirtæki sem virðir ekki æðsta valdið Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Lygin lekur niður á hökuna Jón Daníelsson Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen Skoðun Ríkisstofnun rassskellt Björn Ólafsson Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson Skoðun Skoðun Skoðun Lygin lekur niður á hökuna Jón Daníelsson skrifar Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Ríkisfyrirtæki sem virðir ekki æðsta valdið Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Við erum hafið Guillaume Bazard skrifar Skoðun Deja Vu Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Mun mannkynið lifa af gervigreindina? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun rassskellt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar skólamáltíðir – margþættur ávinningur Ludvig Guðmundsson,Guðrún E. Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Orkuöflun á eyjaklösum - Vestmannaeyjar og Orkneyjar Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helför gyðinga gegn íbúum Palestínu Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson skrifar Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Staðið með þjóðinni Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 3/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Varalitur á skattagrísinum Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Við eigum ekki efni á vonleysi né uppgjöf Magnús Magnússon skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli eitt: Tómlæti Íslendinga Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Þetta má ekki gerast aftur! - Álag á útsvar Sveinn Ægir Birgisson skrifar Skoðun Meistaragráða í lífsreynslu Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar Sjá meira
Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi.
Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar
Skoðun Gjaldfrjálsar skólamáltíðir – margþættur ávinningur Ludvig Guðmundsson,Guðrún E. Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar