Tími til að staldra við Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar 24. júní 2025 14:02 Þegar lögum er breytt sem hafa mikil áhrif á afkomu þúsunda landsmanna má ætla það sanngjarna kröfu í lýðræðisþjóðfélagi að reynt sé að vega og meta áhrif breytinganna. Ekki eftir á heldur fyrir fram. Þegar skortir á þetta er hættan sú að teknar séu ákvarðanir sem hafi neikvæðar og óafturkræfar afleiðingar í för með sér. Það er því hlutverk Alþingis að gæta að því í hvívetna að vandað sé til þessara verka. Frumvarp atvinnuvegaráðherra um verulega og fyrirvaralausa hækkun á veiðigjaldi er því miður þessu marki brennt. Það er ekki unnið með fullnægjandi hætti, finna má í því rangar forsendur og útreikninga, sem enn hafa ekki verið leiðréttir, og hvorki fagleg greining né heildstætt áhrifamat hafa verið unnin. Á þetta hafa margir bent; fyrirtæki í sjávarútvegi, tækni og nýsköpun, fiskmarkaðir, sveitarfélög og stéttarfélög, svo einhverjir séu nefndir. Þrátt fyrir þessa augljósu annmarka og ábendingar verður ekki betur séð en að knýja eigi málið í gegnum þingið og sjá svo til með afleiðingarnar. Það er umhugsunarvert. Ráðherra segir eitt – tölurnar annað Hanna Katrín Friðriksson atvinnuvegaráðherra sagði í ræðustól Alþingis á föstudag í fyrri viku: „Staðreyndin er sú, við erum innan þeirra marka sem talað var um frá upphafi, innan 7 til 8 milljarða sem miðar við tekjur útgerðarinnar árið 2023“. Af orðum ráðherra má vera ljóst að viðmiðunarárið er 2023 og að markmið hennar sé að hækka fjárhæð veiðigjaldsins um sjö til átta milljarða króna. Það er því vert að skoða hver heildarfjárhæð veiðigjaldsins væri á árinu 2025, miðað við mat Skattsins á veiðigjaldi (krónur á hvert kíló) fyrir hverja fisktegund samkvæmt fyrirhuguðum breytingum miðað við álit meirihluta atvinnuveganefndar, ef aflinn væri nákvæmlega sá sami og hann var árið 2023. Miða verður við sama grunn, enda er það aflinn sem á endanum ræður heildarfjárhæð veiðigjalds á hverju ári. Miðað við þessar forsendur yrði heildarfjárhæð veiðigjalds 27,8 milljarðar króna á árinu 2025. Að teknu tilliti til þess umtalsverða afsláttar sem nú á að veita aðilum af veiðigjaldi, lækkar fjárhæðin í 24,4 milljarða króna. Um 93% afsláttarins kemur til lækkunar á veiðigjaldi af þorski og ýsu, einungis 7% vegna allra annarra tegunda. Raunverulegur munur er því rúmir 14 til 17 milljarðarkróna miðað við fjárhæð veiðigjalds árið 2023, eftir því hvort miðað er við upphæðina með eða án afsláttar. Það er því ljóst að sú „staðreynd“ sem ráðherra vitnar til er hreint ekki nein staðreynd – þvert á móti. Ef tekið væri mið af niðurstöðu Skattsins miðað við þær forsendur sem lágu fyrir í frumvarpi ráðherra sem lagt var fyrir þing, yrði heildarfjárhæð veiðigjaldsins 32 milljarðar króna án afsláttar, en um 29,5 milljarðar að teknu tilliti til afsláttar. Skoðum nú hver heildarfjárhæð veiðigjaldsins yrði í ár, aftur miðað við sama afla og árið 2023, en að þessu sinni út frá því gjaldi sem sjávarútvegsfyrirtæki þurfa að greiða samkvæmt gildandi lögum. Niðurstaðan er 16,1 milljarður króna, en 15,5 milljarðar með afslætti. Það er 5,4 til 5,5 milljörðum meira en fyrirtækin greiddu árið 2023, þar sem 3,3 milljarða má rekja til hækkunar á veiðigjaldi af uppsjávartegundum. Munurinn á þessari fjárhæð og fyrrgreindu markmiði ráðherra er því einungis 1,5 til 3 milljarðar króna. Af ofangreindu má vera ljóst að það skiptir sköpum að horft sé á aflamagn þegar heildarfjárhæð veiðigjalds er til umræðu. Miklar sveiflur eru í úthlutuðu aflamarki einstakra fisktegunda milli ára, og þar með í veiddum afla. Sveiflurnar eru sérstaklega miklar í uppsjávartegundum. Þá eru einnig miklar sveiflur í afkomu einstakra tegunda sem ráðast af fjölmörgum þáttum, meðal annars markaðsaðstæðum, nýtingu, gengi og framboði einstakra tegunda á heimsvísu. Vanmat á áhrifum blasir við Auðsýnt er að fjárhæð boðaðs veiðigjalds er komin langt umfram það sem ráðherra lagði upp með. Það endurspeglast ágætlega í töflu 15 sem birt var í frumvarpsdrögum sem sýnir áætlun atvinnuráðuneytisins á fjárhæð veiðigjaldsins næstu fimm árin. Þar var áætlað að heildarfjárhæð veiðigjalds án afsláttar yrði á bilinu 18 til 20 milljarðar króna á tímabilinu, en um 17 til 19 milljarðar með afslætti. Vanmat ráðuneytisins endurspeglast jafnframt vel í hringlinu með frítekjumark og afslátt. Í frumvarpsdrögum var lagt til að aðilar fengju 50% afslátt af fyrstu 10 milljónunum sem þeir greiddu í veiðigjald og svo 30% af næstu 10 milljónum. Hámarksafsláttur var því 8 milljónir króna. Þegar frumvarpið var lagt fyrir þing áttu aðilar að fá 40% afslátt af fyrstu 50 milljónunum sem þeir greiddu í veiðigjald af þorski og ýsu og 40% afslátt af fyrstu 9 milljónum sem þeir greiddu fyrir aðrar tegundir. Hámarksafsláttur var því 23,6 milljónir króna. Nú leggur meirihluti atvinnuveganefndar til að aðilar fái 65% afslátt af fyrstu 15 milljónunum sem þeir greiða í veiðigjald af þorski og ýsu og 45% af næstu 55 milljónum sem þeir greiða fyrir sömu tegundir. Áfram er 40% afsláttur af fyrstu 9 milljónunum sem aðilar greiða fyrir aðrar tegundir. Hámarksafsláttur er því kominn upp í 38,1 milljón króna. Hvað segir það okkur? Við þekkjum það öll sem neytendur, að þegar okkur er boðinn verulegur afsláttur af verði vöru eða þjónustu, þá læðist sú hugsun að okkur, líklega með réttu, að ásett verð sé einfaldlega of hátt – jafnvel okurverð. Og þetta er einmitt sú hugsun sem hlýtur að læðast að skynsömu fólki þegar það sér þessar miklu hækkanir afslátta af boðuðu veiðigjaldi. Hvernig má það vera að meirihluti atvinnuveganefndar telur að 92% rúmlega 900 aðila sem greiða veiðigjald, þurfi að minnsta kosti 50% afslátt af fjárhæðinni? Og að um 75% þessara aðila geti ekki greitt nema 35% af fjárhæð hækkaðs veiðigjalds? Ef veita þarf þetta mikinn afslátt, er þá ekki nokkuð augljóst að gjaldið er einfaldlega orðið allt of hátt? Ábyrg stjórnvöld bregðast við Það er engum greiði gerður með því að halda áfram á þeirri braut sem nú er fetuð, án þess að þingmenn hafi raunhæfan grundvöll til að meta áhrif breytinganna. Hlutverk hvers þingmanns hlýtur að vera að koma því til leiðar að ákvarðanir sem teknar eru á Alþingi byggist á réttum forsendum, traustum gögnum, faglegri greiningu og áhrifamati. Það er engin skömm að viðurkenna að frumvarp þarfnist endurskoðunar. Þvert á móti sýnir það styrk, ábyrgð og virðingu fyrir lýðræðinu þegar stjórnvöld bregðast við rökum og umbæta eigið verk. Er ekki rétt að staldra við og rýna aðeins í tölulegar staðreyndir? Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heiðrún Lind Marteinsdóttir Sjávarútvegur Breytingar á veiðigjöldum Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Þegar lögum er breytt sem hafa mikil áhrif á afkomu þúsunda landsmanna má ætla það sanngjarna kröfu í lýðræðisþjóðfélagi að reynt sé að vega og meta áhrif breytinganna. Ekki eftir á heldur fyrir fram. Þegar skortir á þetta er hættan sú að teknar séu ákvarðanir sem hafi neikvæðar og óafturkræfar afleiðingar í för með sér. Það er því hlutverk Alþingis að gæta að því í hvívetna að vandað sé til þessara verka. Frumvarp atvinnuvegaráðherra um verulega og fyrirvaralausa hækkun á veiðigjaldi er því miður þessu marki brennt. Það er ekki unnið með fullnægjandi hætti, finna má í því rangar forsendur og útreikninga, sem enn hafa ekki verið leiðréttir, og hvorki fagleg greining né heildstætt áhrifamat hafa verið unnin. Á þetta hafa margir bent; fyrirtæki í sjávarútvegi, tækni og nýsköpun, fiskmarkaðir, sveitarfélög og stéttarfélög, svo einhverjir séu nefndir. Þrátt fyrir þessa augljósu annmarka og ábendingar verður ekki betur séð en að knýja eigi málið í gegnum þingið og sjá svo til með afleiðingarnar. Það er umhugsunarvert. Ráðherra segir eitt – tölurnar annað Hanna Katrín Friðriksson atvinnuvegaráðherra sagði í ræðustól Alþingis á föstudag í fyrri viku: „Staðreyndin er sú, við erum innan þeirra marka sem talað var um frá upphafi, innan 7 til 8 milljarða sem miðar við tekjur útgerðarinnar árið 2023“. Af orðum ráðherra má vera ljóst að viðmiðunarárið er 2023 og að markmið hennar sé að hækka fjárhæð veiðigjaldsins um sjö til átta milljarða króna. Það er því vert að skoða hver heildarfjárhæð veiðigjaldsins væri á árinu 2025, miðað við mat Skattsins á veiðigjaldi (krónur á hvert kíló) fyrir hverja fisktegund samkvæmt fyrirhuguðum breytingum miðað við álit meirihluta atvinnuveganefndar, ef aflinn væri nákvæmlega sá sami og hann var árið 2023. Miða verður við sama grunn, enda er það aflinn sem á endanum ræður heildarfjárhæð veiðigjalds á hverju ári. Miðað við þessar forsendur yrði heildarfjárhæð veiðigjalds 27,8 milljarðar króna á árinu 2025. Að teknu tilliti til þess umtalsverða afsláttar sem nú á að veita aðilum af veiðigjaldi, lækkar fjárhæðin í 24,4 milljarða króna. Um 93% afsláttarins kemur til lækkunar á veiðigjaldi af þorski og ýsu, einungis 7% vegna allra annarra tegunda. Raunverulegur munur er því rúmir 14 til 17 milljarðarkróna miðað við fjárhæð veiðigjalds árið 2023, eftir því hvort miðað er við upphæðina með eða án afsláttar. Það er því ljóst að sú „staðreynd“ sem ráðherra vitnar til er hreint ekki nein staðreynd – þvert á móti. Ef tekið væri mið af niðurstöðu Skattsins miðað við þær forsendur sem lágu fyrir í frumvarpi ráðherra sem lagt var fyrir þing, yrði heildarfjárhæð veiðigjaldsins 32 milljarðar króna án afsláttar, en um 29,5 milljarðar að teknu tilliti til afsláttar. Skoðum nú hver heildarfjárhæð veiðigjaldsins yrði í ár, aftur miðað við sama afla og árið 2023, en að þessu sinni út frá því gjaldi sem sjávarútvegsfyrirtæki þurfa að greiða samkvæmt gildandi lögum. Niðurstaðan er 16,1 milljarður króna, en 15,5 milljarðar með afslætti. Það er 5,4 til 5,5 milljörðum meira en fyrirtækin greiddu árið 2023, þar sem 3,3 milljarða má rekja til hækkunar á veiðigjaldi af uppsjávartegundum. Munurinn á þessari fjárhæð og fyrrgreindu markmiði ráðherra er því einungis 1,5 til 3 milljarðar króna. Af ofangreindu má vera ljóst að það skiptir sköpum að horft sé á aflamagn þegar heildarfjárhæð veiðigjalds er til umræðu. Miklar sveiflur eru í úthlutuðu aflamarki einstakra fisktegunda milli ára, og þar með í veiddum afla. Sveiflurnar eru sérstaklega miklar í uppsjávartegundum. Þá eru einnig miklar sveiflur í afkomu einstakra tegunda sem ráðast af fjölmörgum þáttum, meðal annars markaðsaðstæðum, nýtingu, gengi og framboði einstakra tegunda á heimsvísu. Vanmat á áhrifum blasir við Auðsýnt er að fjárhæð boðaðs veiðigjalds er komin langt umfram það sem ráðherra lagði upp með. Það endurspeglast ágætlega í töflu 15 sem birt var í frumvarpsdrögum sem sýnir áætlun atvinnuráðuneytisins á fjárhæð veiðigjaldsins næstu fimm árin. Þar var áætlað að heildarfjárhæð veiðigjalds án afsláttar yrði á bilinu 18 til 20 milljarðar króna á tímabilinu, en um 17 til 19 milljarðar með afslætti. Vanmat ráðuneytisins endurspeglast jafnframt vel í hringlinu með frítekjumark og afslátt. Í frumvarpsdrögum var lagt til að aðilar fengju 50% afslátt af fyrstu 10 milljónunum sem þeir greiddu í veiðigjald og svo 30% af næstu 10 milljónum. Hámarksafsláttur var því 8 milljónir króna. Þegar frumvarpið var lagt fyrir þing áttu aðilar að fá 40% afslátt af fyrstu 50 milljónunum sem þeir greiddu í veiðigjald af þorski og ýsu og 40% afslátt af fyrstu 9 milljónum sem þeir greiddu fyrir aðrar tegundir. Hámarksafsláttur var því 23,6 milljónir króna. Nú leggur meirihluti atvinnuveganefndar til að aðilar fái 65% afslátt af fyrstu 15 milljónunum sem þeir greiða í veiðigjald af þorski og ýsu og 45% af næstu 55 milljónum sem þeir greiða fyrir sömu tegundir. Áfram er 40% afsláttur af fyrstu 9 milljónunum sem aðilar greiða fyrir aðrar tegundir. Hámarksafsláttur er því kominn upp í 38,1 milljón króna. Hvað segir það okkur? Við þekkjum það öll sem neytendur, að þegar okkur er boðinn verulegur afsláttur af verði vöru eða þjónustu, þá læðist sú hugsun að okkur, líklega með réttu, að ásett verð sé einfaldlega of hátt – jafnvel okurverð. Og þetta er einmitt sú hugsun sem hlýtur að læðast að skynsömu fólki þegar það sér þessar miklu hækkanir afslátta af boðuðu veiðigjaldi. Hvernig má það vera að meirihluti atvinnuveganefndar telur að 92% rúmlega 900 aðila sem greiða veiðigjald, þurfi að minnsta kosti 50% afslátt af fjárhæðinni? Og að um 75% þessara aðila geti ekki greitt nema 35% af fjárhæð hækkaðs veiðigjalds? Ef veita þarf þetta mikinn afslátt, er þá ekki nokkuð augljóst að gjaldið er einfaldlega orðið allt of hátt? Ábyrg stjórnvöld bregðast við Það er engum greiði gerður með því að halda áfram á þeirri braut sem nú er fetuð, án þess að þingmenn hafi raunhæfan grundvöll til að meta áhrif breytinganna. Hlutverk hvers þingmanns hlýtur að vera að koma því til leiðar að ákvarðanir sem teknar eru á Alþingi byggist á réttum forsendum, traustum gögnum, faglegri greiningu og áhrifamati. Það er engin skömm að viðurkenna að frumvarp þarfnist endurskoðunar. Þvert á móti sýnir það styrk, ábyrgð og virðingu fyrir lýðræðinu þegar stjórnvöld bregðast við rökum og umbæta eigið verk. Er ekki rétt að staldra við og rýna aðeins í tölulegar staðreyndir? Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS).
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun