Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar 3. október 2025 13:00 Íslenskt vísindasamfélag hefur um árabil haft þungar áhyggjur af óviðunandi fjárveitingum til vísinda og rannsókna. Þegar fjárlagafrumvarpið var kynnt undir yfirskriftinni „Tiltekt og umbætur“ (Stjórnarráð 2025, 8. september) vakti það blendnar tilfinningar meðal vísindafólks. Rannsóknasjóður sem er einn mikilvægasti bakhjarlinn í grunnrannsóknum fær um 3 milljarða samkvæmt frumvarpinu, sem í reynd er áframhaldandi raunlækkun á framlagi síðustu ára. Þetta endurspeglast í úthlutun styrkja þar sem árangurshlutfall hefur lækkað úr 23% árið 2022 niður í tæplega 17% árið 2025 og stefnir í enn lægra hlutfall í næstu úthlutun eins og fram kom í grein Ernu Magnúsdóttur og Stefáns Þórarins Sigurðssonar á Vísi þann 2. október sl. „Hversu oft á að fresta framtíðinni?” Miklum fjölda framúrskarandi umsókna er hafnað á hverju ári vegna fjárskort eftir að hafa farið í gegnum strangt gæðamat hjá færustu vísindamömmum. Fyrir þetta líða grunnrannsóknir, þekkingarsköpun í öllum greinum vísinda, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna. Þessi veika staða Rannsóknasjóðs er umhugsunarverð í ljósi þess að útgjöld til rannsókna og þróunar hafa margfaldast á örfáum árum. Meginhluta útgjaldanna er hins vegar varið í skattaendurgreiðslur til nýsköpunarfyrirtækja í samræmi við lög um stuðning við nýsköpunarfyrirtæki frá árinu 2009. Árið 2015 námu þessar endurgreiðslur 1,3 milljörðum króna (Ársskýrsla RANNÍS 2015), en voru kringum 17 milljarða árið 2025 (Stjórnarráð 2024, 25. október) og verða vel yfir 18 milljarðar 2026 samkvæmt fjárlagafrumvarpinu. Vel að merkja þá er árangurshlutfallið í þessum styrkjaflokki vel yfir 80% (sjá Ársskýrslur RANNÍS). Hér verður mikilvægi nýsköpunar ekki mótmælt né heldur stuðningi stjórnvalda við nýsköpunarfyrirtæki, enda í takt við alþjóðlega þróun og viðteknar hugmyndir um mikilvægi nýsköpunar fyrir efnahagslega og samfélagslega þróun. Hins vegar hafa ýmsar athugasemdir verið gerðar við endurgreiðslurnar sem vert er að hnykkja á nú þegar endurskoðun laganna hefur verið boðuð (Stjórnarráð 2025, 15. september). Árið 2021 benti Skatturinn Alþingi á að mikil þörf væri á hertu eftirliti með útgreiðslu styrkjanna þar sem brögð hafi verið að því að venjubundinn rekstrar- og endurbótakostnaður hafi verið færður sem nýsköpunarkostnaður. Í ábendingum Skattsins segir: „Ekki ætti að þurfa að árétta að misnotkun á þessum stuðningi með óréttmætum kostnaðarfærslum getur leitt til verulegra útgjalda af hálfu hins opinbera, í formi óréttmætra endurgreiðslna, auk þess að raska samkeppni á markaði.“ (Ríkisskattstjóri 2021, 8. apríl). Í úttekt OECD (2023) um þetta kerfi er bent á að eftirliti og eftirfylgni með skattaendurgreiðslunum sé verulega ábótavant, skortur sé á gögnum og reglulegu eftirliti, og erfitt að leggja mat á árangur þessara styrkja hjá einstökum fyrirtækjum. Samskiptum og upplýsingaflæði milli RANNÍS og Skattsins, sem hafa yfirsjón með þessum úthlutunum, sé ábótavant. Þá hefur Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn gert athugasemdir við endurgreiðslurnar (IMF 2025, bls. 19-20). Hinn hraði vöxtur styrkjanna hafi vakið áhyggjur af skilvirkni þeirra og fjárhagslegum áhrifum, og til að koma í veg fyrir misnotkun sé nauðsynlegt að skýra betur þau skilyrði sem fyrirtæki þurfi að uppfylla til að eiga rétt á slíkum styrkjum. Þá bendir sjóðurinn á að rýmkun sem gerð var árið 2020 hafi aukið styrki til stórra og meðalstórra fyrirtækja þar sem áhrif hinna skattalegu hvata séu almennt minni, samkvæmt rannsóknum (IMF 2025, bls. 12). Loks má nefna nýlega rannsókn Hannesar Ottóssonar lektors í samfélagslegri nýsköpun og Rögnvaldar J. Sæmundssonar prófessors í iðnaðarverkfræði á 20 ára þróun nýsköpunar á Íslandi (2024). Í rannsókninni er stefna stjórnvalda metin, þróun nýsköpunar og samræmi milli stefnu og þróunar. Niðurstöður þeirra benda til að umfang og árangur nýsköpunar hafi vissulega aukist talsvert á tímabilinu 2003 til 2022, en hins vegar hafi sú aukning ekki verið umfram atvinnulífið í heild. Þeir hvetja til frekari rannsókna á samspili nýsköpunarstefnu og þróun nýsköpunar á Íslandi til að auka skilning á þeim aðstæðum sem eru til staðar hérlendis og til að byggja upp almenna þekkingu svo læra megi hvernig áhrif einstakar aðgerðir íslenskra stjórnvalda hafi. Tiltekt og umbætur í rekstri hins opinbera geta sannarlega verið af hinu góða. Rannsóknasjóður gerir miklar kröfur til vísindafólks sem hlýtur styrki og RANNÍS hefur gott eftirlit með framkvæmd og eftirfylgni verkefna sem styrkt eru enda sjálfsagt mál að vel sé farið með opinbert fé. Mikilvægt er að þeirri tiltekt sem boðuð er í fjárlagafrumvarpinu sé beint þangað sem hennar er þörf. Frekari niðurskurður á Rannsóknasjóði, grunnrannsóknum, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna ætti ekki að vera forgangsatriði stjórnvalda í þeim efnum. Höfundur er prófessor og formaður vísindanefndar Félagsvísindasviðs Háskóla Íslands. Nánar um heimildir: OECD (2023) Evaluating the effects of the R&D tax credit in Iceland https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/topics/policy-issues/economic-surveillance/oecd-iceland-tax-credit-evaluation-2023.pdfHannes Ottósson og Rögnvaldur J. Sæmundsson (2024) Í upphafi skyldi endinn skoða: Stefna stjórnvalda og þróun á sviði nýsköpunar á Íslandi 2003–2022.https://ejournals.is/index.php/irpa/article/view/4097Iceland: 2025 Article IV Consultation-Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland (IMF Staff Country Reports 2025, No. 141) Iceland: 2025 Article IV Consultation-Press Release; Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland Ríkisskattstjóri (2021) Umsögn ríkisskattstjóra um breytingu á lögum nr. 152/2009 (varanleg hækkun) – 544. mál, þskj. 910, 8. apríl 2021, Alþingi https://www.althingi.is/altext/erindi/151/151-2459.pdf Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjárlagafrumvarp 2026 Háskólar Vísindi Skóla- og menntamál Mest lesið Iðjuþjálfun í verki Þóra Leósdóttir Skoðun Geta öll dýrin í skóginum verið vinir? Steinar Bragi Sigurjónsson Skoðun Kirkjur og kynfræðsla Bjarni Karlsson Skoðun Í nafni frelsis og valdeflingar Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson Skoðun Að læra íslensku sem annað mál: ný brú milli íslensku og ensku Guðrún Nordal Skoðun Hamona Benedikt S. Benediktsson Skoðun Núll mínútur og þrjátíuogeittþúsund Grétar Birgisson Skoðun Stúlka frá Gaza sem að missti allt Asil Jihad Al-Masri Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Geta öll dýrin í skóginum verið vinir? Steinar Bragi Sigurjónsson skrifar Skoðun Iðjuþjálfun í verki Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íbúðalán Landsbankans og fyrstu kaupendur Helgi Teitur Helgason skrifar Skoðun Að læra íslensku sem annað mál: ný brú milli íslensku og ensku Guðrún Nordal skrifar Skoðun Hamona Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Ógn og ofbeldi á vinnustöðum – hvað er til ráða Gísli Níls Einarsson skrifar Skoðun Lesum meira með börnunum okkar Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson skrifar Skoðun Núll mínútur og þrjátíuogeittþúsund Grétar Birgisson skrifar Skoðun Barnvæn borg byggist á traustu leikskólakerfi Stefán Pettersson skrifar Skoðun Kirkjur og kynfræðsla Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Ójöfnuður í fjármögnun nýsköpunarverkefna Elinóra Inga Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Dánaraðstoð er viðurkenning á sjálfræði sjúklings og mannlegri reisn” Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þjóð án máls – hver þegir, hver fær að tala? Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Hvað vilja sumarbústaðaeigendur í Grímsnes- og Grafningshreppi? Bergdís Linda Kjartansdóttir skrifar Skoðun Lýðræði og samfélagsmiðlar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun „Þú þarft ekki að skilja, bara virða“ Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Þetta er ekki tölfræði, heldu líf fólks Sandra B. Franks skrifar Skoðun Stjórnmálaklækir og hræsni Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Samfélag sem stendur saman Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Er biðin á enda? Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Lífsstílsvísindi og breytingaskeiðið Harpa Lind Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hærri skattar á ferðamenn draga úr tekjum ríkissjóðs Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Ég þarf ekki að læra íslensku til að búa hérna Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Ósýnilegu bjargráð lögreglumannsins Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Óttast Þorgerður úrskurð EFTA-dómstólsins? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisþjóðin sem gleymdi dansinum Brogan Davison,Pétur Ármannsson skrifar Sjá meira
Íslenskt vísindasamfélag hefur um árabil haft þungar áhyggjur af óviðunandi fjárveitingum til vísinda og rannsókna. Þegar fjárlagafrumvarpið var kynnt undir yfirskriftinni „Tiltekt og umbætur“ (Stjórnarráð 2025, 8. september) vakti það blendnar tilfinningar meðal vísindafólks. Rannsóknasjóður sem er einn mikilvægasti bakhjarlinn í grunnrannsóknum fær um 3 milljarða samkvæmt frumvarpinu, sem í reynd er áframhaldandi raunlækkun á framlagi síðustu ára. Þetta endurspeglast í úthlutun styrkja þar sem árangurshlutfall hefur lækkað úr 23% árið 2022 niður í tæplega 17% árið 2025 og stefnir í enn lægra hlutfall í næstu úthlutun eins og fram kom í grein Ernu Magnúsdóttur og Stefáns Þórarins Sigurðssonar á Vísi þann 2. október sl. „Hversu oft á að fresta framtíðinni?” Miklum fjölda framúrskarandi umsókna er hafnað á hverju ári vegna fjárskort eftir að hafa farið í gegnum strangt gæðamat hjá færustu vísindamömmum. Fyrir þetta líða grunnrannsóknir, þekkingarsköpun í öllum greinum vísinda, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna. Þessi veika staða Rannsóknasjóðs er umhugsunarverð í ljósi þess að útgjöld til rannsókna og þróunar hafa margfaldast á örfáum árum. Meginhluta útgjaldanna er hins vegar varið í skattaendurgreiðslur til nýsköpunarfyrirtækja í samræmi við lög um stuðning við nýsköpunarfyrirtæki frá árinu 2009. Árið 2015 námu þessar endurgreiðslur 1,3 milljörðum króna (Ársskýrsla RANNÍS 2015), en voru kringum 17 milljarða árið 2025 (Stjórnarráð 2024, 25. október) og verða vel yfir 18 milljarðar 2026 samkvæmt fjárlagafrumvarpinu. Vel að merkja þá er árangurshlutfallið í þessum styrkjaflokki vel yfir 80% (sjá Ársskýrslur RANNÍS). Hér verður mikilvægi nýsköpunar ekki mótmælt né heldur stuðningi stjórnvalda við nýsköpunarfyrirtæki, enda í takt við alþjóðlega þróun og viðteknar hugmyndir um mikilvægi nýsköpunar fyrir efnahagslega og samfélagslega þróun. Hins vegar hafa ýmsar athugasemdir verið gerðar við endurgreiðslurnar sem vert er að hnykkja á nú þegar endurskoðun laganna hefur verið boðuð (Stjórnarráð 2025, 15. september). Árið 2021 benti Skatturinn Alþingi á að mikil þörf væri á hertu eftirliti með útgreiðslu styrkjanna þar sem brögð hafi verið að því að venjubundinn rekstrar- og endurbótakostnaður hafi verið færður sem nýsköpunarkostnaður. Í ábendingum Skattsins segir: „Ekki ætti að þurfa að árétta að misnotkun á þessum stuðningi með óréttmætum kostnaðarfærslum getur leitt til verulegra útgjalda af hálfu hins opinbera, í formi óréttmætra endurgreiðslna, auk þess að raska samkeppni á markaði.“ (Ríkisskattstjóri 2021, 8. apríl). Í úttekt OECD (2023) um þetta kerfi er bent á að eftirliti og eftirfylgni með skattaendurgreiðslunum sé verulega ábótavant, skortur sé á gögnum og reglulegu eftirliti, og erfitt að leggja mat á árangur þessara styrkja hjá einstökum fyrirtækjum. Samskiptum og upplýsingaflæði milli RANNÍS og Skattsins, sem hafa yfirsjón með þessum úthlutunum, sé ábótavant. Þá hefur Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn gert athugasemdir við endurgreiðslurnar (IMF 2025, bls. 19-20). Hinn hraði vöxtur styrkjanna hafi vakið áhyggjur af skilvirkni þeirra og fjárhagslegum áhrifum, og til að koma í veg fyrir misnotkun sé nauðsynlegt að skýra betur þau skilyrði sem fyrirtæki þurfi að uppfylla til að eiga rétt á slíkum styrkjum. Þá bendir sjóðurinn á að rýmkun sem gerð var árið 2020 hafi aukið styrki til stórra og meðalstórra fyrirtækja þar sem áhrif hinna skattalegu hvata séu almennt minni, samkvæmt rannsóknum (IMF 2025, bls. 12). Loks má nefna nýlega rannsókn Hannesar Ottóssonar lektors í samfélagslegri nýsköpun og Rögnvaldar J. Sæmundssonar prófessors í iðnaðarverkfræði á 20 ára þróun nýsköpunar á Íslandi (2024). Í rannsókninni er stefna stjórnvalda metin, þróun nýsköpunar og samræmi milli stefnu og þróunar. Niðurstöður þeirra benda til að umfang og árangur nýsköpunar hafi vissulega aukist talsvert á tímabilinu 2003 til 2022, en hins vegar hafi sú aukning ekki verið umfram atvinnulífið í heild. Þeir hvetja til frekari rannsókna á samspili nýsköpunarstefnu og þróun nýsköpunar á Íslandi til að auka skilning á þeim aðstæðum sem eru til staðar hérlendis og til að byggja upp almenna þekkingu svo læra megi hvernig áhrif einstakar aðgerðir íslenskra stjórnvalda hafi. Tiltekt og umbætur í rekstri hins opinbera geta sannarlega verið af hinu góða. Rannsóknasjóður gerir miklar kröfur til vísindafólks sem hlýtur styrki og RANNÍS hefur gott eftirlit með framkvæmd og eftirfylgni verkefna sem styrkt eru enda sjálfsagt mál að vel sé farið með opinbert fé. Mikilvægt er að þeirri tiltekt sem boðuð er í fjárlagafrumvarpinu sé beint þangað sem hennar er þörf. Frekari niðurskurður á Rannsóknasjóði, grunnrannsóknum, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna ætti ekki að vera forgangsatriði stjórnvalda í þeim efnum. Höfundur er prófessor og formaður vísindanefndar Félagsvísindasviðs Háskóla Íslands. Nánar um heimildir: OECD (2023) Evaluating the effects of the R&D tax credit in Iceland https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/topics/policy-issues/economic-surveillance/oecd-iceland-tax-credit-evaluation-2023.pdfHannes Ottósson og Rögnvaldur J. Sæmundsson (2024) Í upphafi skyldi endinn skoða: Stefna stjórnvalda og þróun á sviði nýsköpunar á Íslandi 2003–2022.https://ejournals.is/index.php/irpa/article/view/4097Iceland: 2025 Article IV Consultation-Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland (IMF Staff Country Reports 2025, No. 141) Iceland: 2025 Article IV Consultation-Press Release; Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland Ríkisskattstjóri (2021) Umsögn ríkisskattstjóra um breytingu á lögum nr. 152/2009 (varanleg hækkun) – 544. mál, þskj. 910, 8. apríl 2021, Alþingi https://www.althingi.is/altext/erindi/151/151-2459.pdf
Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir Skoðun
Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun „Dánaraðstoð er viðurkenning á sjálfræði sjúklings og mannlegri reisn” Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Hvað vilja sumarbústaðaeigendur í Grímsnes- og Grafningshreppi? Bergdís Linda Kjartansdóttir skrifar
Skoðun Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir Skoðun