Nýja sýn á norðrið Ari Trausti Guðmundsson skrifar 1. júní 2013 07:00 Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ari Trausti Guðmundsson Loftslagsmál Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Sjá meira
Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð.
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun