Hvað hefði lögreglan átt að gera? Arndís Anna Gunnarsdóttir skrifar 22. maí 2022 09:01 Í miðjum aprílmánuði síðastliðnum höfðu lögregla og sérsveitin afskipti af saklausum sextán ára dreng í tvígang. Sérsveitarmenn veittust að drengnum þar sem hann sat í Strætó í fyrra skiptið, og lögregluþjónar undu sér upp að drengnum þar sem hann sat í bakaríi með móður sinni í síðara skiptið. Tilefni afskiptanna var í báðum tilfellum það að lögreglunni barst ábending um að þar gæti verið á ferð strokufangi sem lögregla lýsti sem sérstaklega hættulegum afbrotamanni. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem grunur vaknar um alvarlega kynþáttamörkun í aðgerðum lögreglu, en árið 2019 þurfti ríkið að greiða bætur til svarts manns vegna kynþáttamörkunar eftir ábendingu frá almenningi, þar sem hann var ranglega sakaður um þjónað á gömlum raftækjum. Eftir að fréttirnar bárust boðaði ég strax til fundar allsherjar- og menntamálanefndar með ríkislögreglustjóra, Sigríði Björk Guðjónsdóttur. Mér fannst afar mikilvægt að Alþingi fengi skýringar á vinnubrögðum lögreglu og sérsveitar. Lélegt verklag leiðir til kynþáttamörkunar Lögreglan lýsti eftir strokufanganum í færslu á samfélagsmiðlum. Með færslunni fylgdi mynd af manninum, auk nafns hans og lýsingum á hæð hans, þyngd og klæðaburði. Húðlitur strokufangans var ekki sérstaklega tilgreindur í lýsingunni, en myndin sem fylgdi með sá um að hann kæmist skýrt til skila. Færslan hefur verið tekin niður við skrif þessarar greinar. Ábendingarnar sem bárust lögreglunni eru okkur ekki aðgengilegar, en leiða má líkur að því að þær hafi ekki tekið mið af nokkru öðru en húðlit og hárgreiðslu drengsins. Þetta þýðir að það sé nóg að lögreglan fái ábendingu um að ungur maður, dökkur á hörund með dredda, hafi sést á almannafæri til þess að vopnuð sérsveit rjúki á staðinn til að handtaka hann. Við getum nefnilega gefið okkur með nánast fullri vissu að ábendingarnar sem lögreglunni bárust hafi ekki tilgreint fleira en húðlit og/eða hár – einmitt vegna þess að ef fleiri einkenni hefðu verið tilgreind eða ef lögreglan hefði gengið betur úr skugga um þau hefði hún ekki þurft að veitast að sama saklausa drengnum í tvígang. Þá hefði mátt ætla að aðrir þættir væru teknir inn í myndina við mat á því hvort um réttan mann væri að ræða, svo sem aðstæður á vettvangi og annað. En ekkert verklag er til staðar. Engin viðmið. Þessi vinnubrögð eru að mínu mati óneitanlega dæmi um kynþáttamörkun (e. racial profiling). Kynþáttamörkun á sér stað þegar kynþáttur og/eða húðlitur er notaður til þess að skilgreina einstaklinga eða hópa fólks og réttlæta mismunun gegn þeim. Þá skiptir nákvæmlega engu máli hvort kynþáttamörkunin sé meðvituð eða ómeðvituð – í þessu tilfelli er auðséð að húðlitur einn hafi ráðið för þegar lögregla tekur ákvarðanir um að fylgja ábendingunum eftir með handtökuaðgerðum. Er virkilega engin önnur leið? „Það er raunverulega óþolandi að það skuli vera saklaust ungmenni sem þarna á í hlut sem verður fyrir þessari „trámatísku“ reynslu [...] þó ég sjái ekki hvernig við hefðum getað gert þetta öðruvísi í þessu tilviki,“ sagði Sigríður Björk Guðjónsdóttir ríkislögreglustjóri á fundi allsherjar- og menntamálanefndar í vikunni (feitletrun áhersla greinarhöfundar). Það er svo sannarlega ólíðandi að saklaust ungmenni verði fyrir slíkri reynslu – þar er ég sammála ríkislögreglustjóra. Það er ekki bara ólíðandi vegna þess að ungmennið verður fyrir meiri háttar áfalli við það að upplifa ógnandi aðför að sér af hálfu lögreglu – heldur eru vinnubrögðin ólíðandi og óafsakanleg vegna þess að þau eyðileggja traust fólks sem er dökkt á hörund eða af erlendu bergi brotið gagnvart lögreglunni. Á meðan vinnubrögð lögreglu eru ekki markvissari en raun ber vitni verður ekki hjá annarri niðurstöðu komist en að fólk sem er dökkt á hörund þurfi svara spurningu á við „gæti þetta komið fyrir mig?“ með eftirfarandi hætti: já, ég gæti auðveldlega átt í hættu á því að sérsveitarmaður ráðist að mér þar sem ég sit í strætó – og það bara vegna húðlitar míns. Ólíðandi meðvitundarleysi Það sem vekur þó einna helst upp áhyggjur í þessu máli er það að lögreglan virðist ekki hafa græna glóru um það hvað hún gerði rangt í þessu máli. Svör ríkislögreglustjóra afhjúpa alvarlegan skort á innsýn um það sem fór úrskeiðis innan stofnunarinnar, því það hefði augljóslega verið hægt að „gera þetta öðruvísi“. Hefði lögreglan haft einhverskonar verklag í kringum eftirfylgni ábendinga værum við augljóslega ekki að glíma við þessa atburði. Þegar ekkert verklag er til staðar getur starfsfólk lögreglu ekki reitt sig á neitt annað en eigið innsæi, og þá er hætt við því að fólki yfirsjáist mikilvægir þættir sem skipta máli. Brýn þörf á úttekt á vinnubrögðum lögreglu Fundur allsherjar- og menntamálanefndar leiddi það fyrst og fremst í ljós hversu brýn nauðsyn er á því að gerð sé víðtæk úttekt á vinnubrögðum lögreglu í ljósi grunsemdanna sem aðgerðir hennar vekja. Það verður sífellt erfiðara að komast hjá þeirri niðurstöðu að stofnunin glími við kerfisbundinn rasisma. Kerfislægur rasismi birtist einna helst í viðhöfðu verklagi stofnana – oft á ómeðvitaðan hátt og þá helst vegna skorts á skýru verklagi, illa skilgreindra reglna og viðbragðsviðmiða. Þess vegna er vægast sagt uggvænlegt að lögreglan haldi því statt, staðfast og stöðugt fram að ekki sé um rasisma að ræða í viðbrögðunum sem hér um ræðir, því það er svo margt sem bendir til annars. Viljinn er vafalaust fyrir hendi, en skilninginn á vandamálinu skortir: sem stofnun verður lögreglan að gera sitt allra ítrasta til þess að fyrirbyggja mismunun eins og þá sem hér um ræðir. Gagnrýnin snýr að lögreglunni sem stofnun, ekki að tilteknum lögreglumönnum – svo það er ekki nokkur ástæða til þess að hrökkva í vörn og neita því þvermóðskulega að hér gæti verið um rasisma að ræða. Á fundinum bar öll orðræða ríkislögreglustjóra keim máttleysis og erfiðleika; talað var um að til hafi staðið að gera þjónustukönnun sem hafi reynst afar flókin og erfið í framkvæmd, um óljóst útfærða og alfarið valkvæða fræðslu sem sömuleiðis væri erfið í framkvæmd, og að þess vegna hefði í raun lítið sem ekkert verið gert. Allt situr á hakanum því við vitum ekki hvar við eigum að byrja – og það er vegna þess að þau sem ábyrgðina bera virðast ekki hafa hugmynd um hvað vandamálið snýst. Það er vissulega óþolandi að lögreglan komi fram við saklausan ungan dreng sem hún gerði – en það er enn stærra áhyggjuefni að stofnunin bregðist í kjölfarið við réttmætri gagnrýni á störf sín á þessa vegu. Það hefði ekki bara verið hægt að gera þetta öðruvísi, heldur bæði allt öðruvísi og án þess að innræta táningi ótta við lögregluna vegna litarháttar síns. Höfundur er þingmaður Pírata. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lögreglan Kynþáttafordómar Lögreglumál Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir Gæsluvarðhaldsfangi flýr úr héraðsdómi Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Það sem Njáll sagði ykkur ekki Inga Lind Karlsdóttir Skoðun Ég á þetta ég má þetta Arnar Atlason Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Í miðjum aprílmánuði síðastliðnum höfðu lögregla og sérsveitin afskipti af saklausum sextán ára dreng í tvígang. Sérsveitarmenn veittust að drengnum þar sem hann sat í Strætó í fyrra skiptið, og lögregluþjónar undu sér upp að drengnum þar sem hann sat í bakaríi með móður sinni í síðara skiptið. Tilefni afskiptanna var í báðum tilfellum það að lögreglunni barst ábending um að þar gæti verið á ferð strokufangi sem lögregla lýsti sem sérstaklega hættulegum afbrotamanni. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem grunur vaknar um alvarlega kynþáttamörkun í aðgerðum lögreglu, en árið 2019 þurfti ríkið að greiða bætur til svarts manns vegna kynþáttamörkunar eftir ábendingu frá almenningi, þar sem hann var ranglega sakaður um þjónað á gömlum raftækjum. Eftir að fréttirnar bárust boðaði ég strax til fundar allsherjar- og menntamálanefndar með ríkislögreglustjóra, Sigríði Björk Guðjónsdóttur. Mér fannst afar mikilvægt að Alþingi fengi skýringar á vinnubrögðum lögreglu og sérsveitar. Lélegt verklag leiðir til kynþáttamörkunar Lögreglan lýsti eftir strokufanganum í færslu á samfélagsmiðlum. Með færslunni fylgdi mynd af manninum, auk nafns hans og lýsingum á hæð hans, þyngd og klæðaburði. Húðlitur strokufangans var ekki sérstaklega tilgreindur í lýsingunni, en myndin sem fylgdi með sá um að hann kæmist skýrt til skila. Færslan hefur verið tekin niður við skrif þessarar greinar. Ábendingarnar sem bárust lögreglunni eru okkur ekki aðgengilegar, en leiða má líkur að því að þær hafi ekki tekið mið af nokkru öðru en húðlit og hárgreiðslu drengsins. Þetta þýðir að það sé nóg að lögreglan fái ábendingu um að ungur maður, dökkur á hörund með dredda, hafi sést á almannafæri til þess að vopnuð sérsveit rjúki á staðinn til að handtaka hann. Við getum nefnilega gefið okkur með nánast fullri vissu að ábendingarnar sem lögreglunni bárust hafi ekki tilgreint fleira en húðlit og/eða hár – einmitt vegna þess að ef fleiri einkenni hefðu verið tilgreind eða ef lögreglan hefði gengið betur úr skugga um þau hefði hún ekki þurft að veitast að sama saklausa drengnum í tvígang. Þá hefði mátt ætla að aðrir þættir væru teknir inn í myndina við mat á því hvort um réttan mann væri að ræða, svo sem aðstæður á vettvangi og annað. En ekkert verklag er til staðar. Engin viðmið. Þessi vinnubrögð eru að mínu mati óneitanlega dæmi um kynþáttamörkun (e. racial profiling). Kynþáttamörkun á sér stað þegar kynþáttur og/eða húðlitur er notaður til þess að skilgreina einstaklinga eða hópa fólks og réttlæta mismunun gegn þeim. Þá skiptir nákvæmlega engu máli hvort kynþáttamörkunin sé meðvituð eða ómeðvituð – í þessu tilfelli er auðséð að húðlitur einn hafi ráðið för þegar lögregla tekur ákvarðanir um að fylgja ábendingunum eftir með handtökuaðgerðum. Er virkilega engin önnur leið? „Það er raunverulega óþolandi að það skuli vera saklaust ungmenni sem þarna á í hlut sem verður fyrir þessari „trámatísku“ reynslu [...] þó ég sjái ekki hvernig við hefðum getað gert þetta öðruvísi í þessu tilviki,“ sagði Sigríður Björk Guðjónsdóttir ríkislögreglustjóri á fundi allsherjar- og menntamálanefndar í vikunni (feitletrun áhersla greinarhöfundar). Það er svo sannarlega ólíðandi að saklaust ungmenni verði fyrir slíkri reynslu – þar er ég sammála ríkislögreglustjóra. Það er ekki bara ólíðandi vegna þess að ungmennið verður fyrir meiri háttar áfalli við það að upplifa ógnandi aðför að sér af hálfu lögreglu – heldur eru vinnubrögðin ólíðandi og óafsakanleg vegna þess að þau eyðileggja traust fólks sem er dökkt á hörund eða af erlendu bergi brotið gagnvart lögreglunni. Á meðan vinnubrögð lögreglu eru ekki markvissari en raun ber vitni verður ekki hjá annarri niðurstöðu komist en að fólk sem er dökkt á hörund þurfi svara spurningu á við „gæti þetta komið fyrir mig?“ með eftirfarandi hætti: já, ég gæti auðveldlega átt í hættu á því að sérsveitarmaður ráðist að mér þar sem ég sit í strætó – og það bara vegna húðlitar míns. Ólíðandi meðvitundarleysi Það sem vekur þó einna helst upp áhyggjur í þessu máli er það að lögreglan virðist ekki hafa græna glóru um það hvað hún gerði rangt í þessu máli. Svör ríkislögreglustjóra afhjúpa alvarlegan skort á innsýn um það sem fór úrskeiðis innan stofnunarinnar, því það hefði augljóslega verið hægt að „gera þetta öðruvísi“. Hefði lögreglan haft einhverskonar verklag í kringum eftirfylgni ábendinga værum við augljóslega ekki að glíma við þessa atburði. Þegar ekkert verklag er til staðar getur starfsfólk lögreglu ekki reitt sig á neitt annað en eigið innsæi, og þá er hætt við því að fólki yfirsjáist mikilvægir þættir sem skipta máli. Brýn þörf á úttekt á vinnubrögðum lögreglu Fundur allsherjar- og menntamálanefndar leiddi það fyrst og fremst í ljós hversu brýn nauðsyn er á því að gerð sé víðtæk úttekt á vinnubrögðum lögreglu í ljósi grunsemdanna sem aðgerðir hennar vekja. Það verður sífellt erfiðara að komast hjá þeirri niðurstöðu að stofnunin glími við kerfisbundinn rasisma. Kerfislægur rasismi birtist einna helst í viðhöfðu verklagi stofnana – oft á ómeðvitaðan hátt og þá helst vegna skorts á skýru verklagi, illa skilgreindra reglna og viðbragðsviðmiða. Þess vegna er vægast sagt uggvænlegt að lögreglan haldi því statt, staðfast og stöðugt fram að ekki sé um rasisma að ræða í viðbrögðunum sem hér um ræðir, því það er svo margt sem bendir til annars. Viljinn er vafalaust fyrir hendi, en skilninginn á vandamálinu skortir: sem stofnun verður lögreglan að gera sitt allra ítrasta til þess að fyrirbyggja mismunun eins og þá sem hér um ræðir. Gagnrýnin snýr að lögreglunni sem stofnun, ekki að tilteknum lögreglumönnum – svo það er ekki nokkur ástæða til þess að hrökkva í vörn og neita því þvermóðskulega að hér gæti verið um rasisma að ræða. Á fundinum bar öll orðræða ríkislögreglustjóra keim máttleysis og erfiðleika; talað var um að til hafi staðið að gera þjónustukönnun sem hafi reynst afar flókin og erfið í framkvæmd, um óljóst útfærða og alfarið valkvæða fræðslu sem sömuleiðis væri erfið í framkvæmd, og að þess vegna hefði í raun lítið sem ekkert verið gert. Allt situr á hakanum því við vitum ekki hvar við eigum að byrja – og það er vegna þess að þau sem ábyrgðina bera virðast ekki hafa hugmynd um hvað vandamálið snýst. Það er vissulega óþolandi að lögreglan komi fram við saklausan ungan dreng sem hún gerði – en það er enn stærra áhyggjuefni að stofnunin bregðist í kjölfarið við réttmætri gagnrýni á störf sín á þessa vegu. Það hefði ekki bara verið hægt að gera þetta öðruvísi, heldur bæði allt öðruvísi og án þess að innræta táningi ótta við lögregluna vegna litarháttar síns. Höfundur er þingmaður Pírata.
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun